سرزمينهاي تؤرك نشين عراق

آشنايي با كشورها و سرزمينهاي تؤرك

سرزمينهاي تؤرك نشين عراق

تحقيق و تدوين :
محمد شريفي

منتشره در :
هفته نامه « سينا » ( چاپ استان همدان )
شماره 160 ( 20 / 7/ 1387 )

تؤرك‏هاي عراق ، در منطقة وسيعي از كشور عراق ، كه از شمال غربي آن تا جنوب شرقي آن امتداد دارد ، سكونت دارند . شهرها و نواحي تؤرك‏نشين اين كشور عبارتند از :
تَلْعَفَر و قريه‏هاي آن ،
موصل و روستاهاي آن ،
اَربيل ،
آلتون كؤپرو ،
كركوك و قريه‏هاي آن ،
تازَْرماتو ،
توْوُوق ،
توْزخورماتو و روستاهاي فراوان اطراف آن موسوم به "بايات" ،
كيفري ،
قَرَه تپه ،
خانقين ،
قيْزلار بات ( سعديه ) ،
قَرَه ‏قان ( جلولا ) و قريه هاي اطراف آن ،
مقداديه ،
بدره ،
قازانيه ،
مندلي
و صدها قصبه و روستاهاي ديگر .

در واقع شهرها و روستاهاي تؤرك‏نشين ، مساحت گسترده‏اي از پنج استان :
نينوا ( مركز استان : موصل ) ،
اَربيل ( مركز استان : اَربيل ) ،
اَلتَّميم ( مركز استان : كركوك ) ،
صلاح الدين ( مركز استان : تكريت )
و ديالَه ( مركز استان : بَعقوبَه )
را تشكيل مي دهند . ضمن اينكه حدود سيصد هزار نفر از تؤرك‏هاي عراق ، ساكن شهر بغداد هستند ( بيشتر در مناطق : اعظميّه ، قَرَه‏قول و رغيبه‏خاتونِ شهر بغداد )

1- استان نينوا ( مركز استان : شهر موصل ) :
در شهرستان موصل ، مناطق : يونوس پيغمبر ، فيصليه و منصور ، تؤرك‏نشين هستند . هم‏چنين در دشت اطراف موصل ، صدها بخش و قرية تؤرك‏نشين وجود دارد كه بعضي از آنها عبارتند از : آق‏قوْيوُن ، آل‏بَك ، آل‏قوُش ، عابباسيَّه ، باش‏توُتماز ، باي‏بوغ ، بازوايا ، بسان ، بيساتليْ ، چينچي ، دراويش ، اسكي‏شهير ، فاضليّه ، قاضي‏خان ، گؤكچَه‏لي ، همْدانيَّه ، خرابه سولطان و ... .
شهر بزرگ تَلْعَفَر كه در شصت كيلومتري غرب شهر موصل قرار دارد ، حدود يك ميليون نفر جمعيت دارد كه تماماً تؤرك هستند . صدها بخش و روستاي حومة شهر تَلْعَفَر نيز تؤرك‏نشين هستند كه بعضي از آنها عبارتند از : آق‏بوْغا ، آق‏بوْلاغ ، آق‏تپَّه‏لَر ، آنتاللاويْب‏تپَّه ، آوكنني ، آززو‏تپَّه‏سي ، بوهور ، جددو ، جگني‏خارابي ، چارداق‏تپَّه ، تارري ، داملاماجا ، داشليْ‏دَرَه ، دَوَه بوْينوُ ، قيْرميْزيْ ، قيْزيْل‏قوُيوُ ، قيْزيْل‏تار ، سوُ آلتيْ ، تورمو ، اوچ‏تپَّه‏لَر ، ويران‏شهير و ... .
همچنين در جنوب شهر سينجار ( كه در غرب تَلْعَفَر واقع است ) روستاهاي تؤرك‏نشين وجود دارند از جمله روستاهاي : مئيدان‏قوُلوُ ، سيباتَه ، سينو ، تئلّاوي و ... .

2- استان اَربيل ( مركز استان : اَربيل ) :
بيشتر از نيمي از جمعيت اين استان ، تؤرك هستند و در و اقع اين استان ، بعد از استان التَّميم ، بزرگترين استان تؤرك‏نشين عراق است .

3- استان التَّميم ( مركز استان : كركوك ) :
اين استان ، مهمترين استان تؤرك‏نشين كشور عراق و كركوك در واقع ، قلب فرهنگ و زبان و ادبيات تؤرك‏هاي آن كشور است .
شهرستانهاي اين استان عبارتند از :
شهرستان كركوك ،
شهرستان تاوُوق ،
شهرستان تازه‏خورماتو ،
شهرستان آلتون‏كؤپرو ،
شهرستان هاويجَه
و شهرستان تيسين .

نام بعضي از بخش‏ها و روستاهاي تؤرك‏نشين شهرستان كركوك عبارتند از : قَرَه‏اينجير ، گؤك‏تپَّه ، لئيلان ، چارداغليْ ، بيلاوا ، بشير ، قوُش‏تپَّه ، بادآوا ، ايْليْنجاق ، قيْزيْل‏آي ، كومبدلر ، اؤمرمندن ، تازه‏خورماتو ، ترجيل ، تيرقالان ، تيرقشغان ، توخ توپزاوا ، يحيي‏اُوا ، يايچيْ و ... .

4- استان ديالَه ( مركز استان : بعقوبه ) :
اين استان نيز يكي از عمده‏ترين مناطق تؤرك‏نشين عراق است . بعضي از شهرهاي عمده تؤرك‏نشين اين استان عبارتند از :
مَندَلي ،
قيْزلارابات ،
خاليص ،
بلده‏روز ،
خانقين ،
قَرَه‏خان و ... .

5- استان صلاح الدين ( مركز استان : تكريت ) :
در جاي جاي اين استان مناطق تؤرك‏نشين وجود دارد .


***********

تؤرك‏هاي عراق ، همچون تؤرك‏هاي تؤركييه ، آزربايجان و ايران ، از گروه تؤرك‏هاي اوْغوُز به‏شمار مي‏روند و قرنها است كه مناطق مركزي و شمالي عراق را موطن خود قرار داده‏اند .
در عصر اقتدار امپراتوري تؤرك سلجوقي ، دنياي اسلام و از جمله عراق ، بخشي از اين امپراتوري متّحد اسلامي بود و تؤرك‏هاي عراق در آن عصر ، نقش اساسي در مملكت عراق داشتند و در موصل : عماد‏الدّين زنگي ، در اَربيل : زين‏الدّين علي‏كيچيك و بعد از او مظفرالدّين كؤك‏بؤري ، در كركوك : قيْپچاق ابن ارسلان‏تاش و ... حكومت مي‏كردند .
بعد از امپراتوري سلجوقي ، عراق تحت حاكميت تؤرك‏هاي جلاير ، قارا‏قوْيوُنلوُ ، آق‏قوْيوُنلوُ ، و سپس امپراتوري تؤركية عوْثمانليْ بود . عراق همراه كشورهاي عربي ديگر ، تا جنگ جهاني اول بخشي از سرزمين‏هاي اين امپراتوري به شمار مي‏رفت .

***********

تؤركي تؤرك‏هاي عراق ، گويشي از تؤركي آزربايجاني به شمار مي‏رود و البته از نظر بعضي مختصات مورفولوژي و برخي كلمات ، با تؤركي تؤركيه قرابت دارد . با توجه به اينكه شهر اصلي تؤرك‏هاي عراق ، شهر بزرگ كركوك است ، گويش تؤركهاي عراق ، تؤركي كركوك نيز ناميده مي‏شود . از ميان تؤرك‏هاي عراق ، شعراي بزرگي مانند علّامه فضولي ، احمد جلايري ، روحي بغدادي ، بدري و ... برخاسته اند . علامه فضولي ، بزرگترين شاعر كلاسيك تغزلي تؤرك ، محسوب مي‏شود كه ديوان اشعار او ، بارها در تمامي كشورها و مناطق تؤرك جهان ، به چاپ رسيده است . از شعراي معروف معاصر مي‏توان به " هجري دَدَه " و " محمّد صادق " اشاره كرد . هجري دَدَه در سال 1877 ميلادي در كركوك متولد و در سال 1956 وفات يافت . او شاعر و نويسنده‏اي توانا و مردي متدين بود كه عمر خود را درخدمت به فرهنگ تؤركي كركوك سپري كرد .

دو نمونه از باياتي‏هاي سروده " هجري دَدَه " به شيوة تؤركي كركوكي :

دريانين ساغ آلماسيْ
آلدي ، آل ، باغ آلماسيْ
دوْست مَنَه بير داش وُوردي
چتين‏دي ساغالماسيْ

* * *

كاتيبيم ياخشيْ يازار
كؤتولَر يوْلدان آزار
قوْرخما عاقيل دوشمندَن
احمق دوْست ، قبرين قازار (1)


***********


بعد از اينكه عراق و سرزمينهاي اسلامي ديگر ، با دسيسه‏هاي استعمار حيله‏گر انگليس ، از دولت تؤركية عثمانلي ، در جنگ جهاني اول جدا شد و عراق تحت حاكميت و قيمومت آن دولت استعماري قرار گرفت ، انگلستان در راستاي سياست جهاني تؤرك و اسلام ستيزي‏اش ، با ابزارهاي سياسي و فرهنگي و ... ، سعي در نابود كردن هويت تؤركي تؤرك‏هاي عراق نمود. سياستي كه همچون ميراثي شوم ، حكّام دست‏نشاندة عراق ، آن را تعقيب مي‏كردند . كركوك به عنوان يك شهر كاملاً تؤرك‏نشين ، در رأس اين سياست تؤرك‏زدايي بود ؛ چرا كه اين شهر ، داراي منابع و ذخاير غني نفت مي‏باشد و از اين جهت داراي اهميت خاصي است . در اين راستا قوميت‏هاي غير ‏تؤرك ، تحت پوشش كار در كارخانه‏ها و ... ، به تعداد زياد در كركوك سكونت داده شدند . بعد از سقوط صدام حسين و استيلاي آمريكاي جنايتكار بر عراق ، اين سياست تؤرك‏زدايي با شدت بيشتري ادامه دارد و حتي طبق اخبار رسانه‏هاي مختلف ، اسرائيل در مناطق شمال عراق ، با همكاري مزدوران محلّي ، در تعقيب اين سياست مي‏باشد . سياستي كه در بُعد منطقه‏اي ، بخشي از سياست خاورميانه‏اي اسرائيل ، در جهت نيل به آرزوهاي سلطه‏طلبانه يهود است . عليرغم اين سياست غير‏انساني قدرتهاي جهاني و منطقه‏اي كه با وعدة موهوم كردستان بزرگ ! به فريب خوردگان و استفاده از مسلّح ‏بودن آنها ، سعي در نابود كردن تؤرك‏ها در شمال عراق ، خصوصاً كركوك دارد ، تؤرك‏هاي مسلمان عراق ، به هويت و حقوق خود بيش از پيش توجه نموده و با وجود بمب گذاري‏ها و ترورهاي كور ، كه براي ارعاب و كوچاندن آنها از كركوك ، صورت مي‏گيرد ، به مقاومت ادامه مي دهند ؛ اگر‏چه استعمار امريكا و اسرائيل ، سلاح از دست تؤرك‏ها گرفته‏اند و آنها به جز خداوند ياوري ندارند .
در مورد فعاليتهاي يهوديان و اسرائيل در شمال عراق ، اظهارات دكتر حسن لاسجردي در مصاحبه با روزنامه كيهان قابل توجه است ؛ بخشي از اين مصاحبه را با هم مي خوانيم :

« كيهان ‏: مدت‏هاست كه بحث نفوذ اسرائيل در عراق ، توسط رسانه‏هاي ارتباط جمعي ، مطرح شده است . سؤال اينجاست كه چرا تل‏آويو پس از سقوط صدام ، دامنة فعاليت‏هاي خود را در عراق ، به ويژه در شمال اين كشور ، شدت بخشيده و اصولاً سابقة حضور موساد ( سازمان جاسوسي اسرائيل ) در عراق چقدر است ؟
دكتر لاسجردي : ... در حوزة شمال عراق مي‏توان گفت با توجه به ديدگاه‏هاي ايدئولوژيك يا ديدگاه‏هاي خاصي كه رژيم صهيونيستي در خصوص مسائل يهوديان دارد ، با شروع جنگ آمريكا عليه عراق ، صهيونيست‏ها مدعي شدند كه مي‏توانند برخي حقوق از دست رفتة خودشان { !!؟ } را كه در طول تاريخ در بسياري از كانون‏هاي جغرافيايي ناپديد شده‏اند ، پيدا كنند ؛ كه يكي از اين كانون‏ها ، شمال عراق است . آنان معتقدند در دولت يهوديان باستان كه برخي از سرزمين‏هاي بابل را شامل مي‏شود مناطقي بوده كه در آنجا يهوديان زندگي مي كردند { !!؟ } . اكنون صهيونيست‏ها مدّعي هستند كه براي بازگشت يهوديان به سرزمين آباء و اجدادي خودشان{ !!؟ } در عراق تلاش مي‏كنند . از طرف ديگر ، با توجه به اينكه از گذشته‏هاي دور برخي مناطق يهودي‏نشين در شمال عراق وجود داشته است ، به همين دليل صهيونيستها براي شمال عراق ، برنامه مشابه بابل دارند . البته شمال عراق از ويژگي‏هاي ديگري برخوردار است از جمله اينكه دولت مركزي در زمان صدام ، تسلّطي بر اين منطقه نداشت و اكنون ، موضوع فدراسيون كُردي آن مطرح است . مضافاً به اينكه دو حزب دمكراتيك و اتحاد ميهني كُردستان ، ازگذشته نه چندان دور ، با رژيم صهيونيستي روابطي داشتند . در حقيقت اسرائيلي‏ها از يكي دو دهة گذشته ، در شمال عراق فعاليت داشته‏اند و بخشي از روابط سياسي ، اقتصادي و حتي امنيتي با دولت‏هاي كُرد در شمال عراق به عهده داشتند . ...
كيهان : حال ، اين تيم‏هاي امنيتي { تيم‏هاي جاسوسي اسرائيل } ، از چه طريقي وارد اين منطقه مي‏شوند ؟
دكتر لاسجردي : در پاسخ مي‏توان گفت آنها از طريق نيروهايي وارد مي‏شوند كه درشمال عراق مسئوليت دارند يعني : كُردها . تيم‏هاي اطلاعاتي و امنيتي به شناسايي منطقه مي‏پردازند ؛ بعضي راهها ، زمين‏ها و موانع و كانون‏هاي مقاومت را مورد شناسايي قرار مي‏دهند » .
منبع : www.sharifnews.com)


***********


شعري از شاعر معاصر كركوك " صادق بشيرلي كركوكلي" :


" اي كركوك ! "

ياپيْشسيْن جيسميمَه دَردين ، سَريلسين كؤكسومَه آهين
غمين بوُ باشا گَلسين ، هم قادان بوُ جانَه اي كركوك!
گؤزَ‏لدير توْپراغيْن دونيادَه لؤلؤدَ‏ن ، جواهيردَن
داشيْن بنزَر دَنيزلردَن چيْقان مرجانه ، اي كركوك !
و لاكين ديشدَه بارماق ، چوْق يورَكده اوْدلوُ حسرت وار
كي دؤنموش توْپراغيْن بير قوْرخوُلوُ زيندانَه ، اي كركوك!
يورَ‏كلَر دوْغروُسوُ ، " گورگور‏بابا"ن تَك اوْدلوُدوُ ، اوْدلوُ
اوْدوُندان قالميْشيْق باللاهي يانَه ـ يانَه ، اي كركوك!
قارا نفتينلَه غربين ائولري گون تَك ايْشيْقلانديْ
دوُمانيْ آمما دؤندَردي سَني كولخانَه ، اي كركوك ! ...

----------
زيرنويس ها :
1 ـ سيري در تاريخ زبان و لهجه‏هاي تؤركي ـ تأليف دكتر جواد هيئت ـ صفحات 332 الي 334 .