Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan

Güney İran Türkləri

və İraq Türkmanları

bir bütövün parçalarıdır


گونئي آزربايجان٬ قوزئي آزربايجان

گونئى ايران توركلري

و عراق توركمانلاري

بير بوتؤوون پارچالاريدير

گورگور بابا٬ حئيدر بابا آغلادي

شهرييار´ين ياراسيني باغلادي

داشا دؤنه ن اوره كلري داغلادي


سن ده بير تبريز اوچون٬ يان٬ بابا!

قان قارداشي٬ قان قوسوروق٬ قان٬ بابا!


(عبدوللطيف بندراوغلو)

كركوك´ون گونئي باتي تپه لرينين قوينوندا٬ نفت ياتاقلارينين لاپ اورتاسيندا يئرله شه ن٬ بئشيك تكين سالينان باباگورگور٬ اولولوغو٬ اودونون گؤركه مي٬ باغريندان قوپان و بيربيري آرديندا يوكسه له ن قيغيلجيملاري ايله اونلودورּ اينسانليق اؤته يي (تاريخي) بويونجا وارليغيندان سؤز ائديله ن بو اود٬ سويوق يئللردن٬ قاردان قيشدان٬ ياغيش و بوراندان ائتكيله نمه زلييي ايله بيلينيرּبو اؤزه لليكلري ايله ده بؤلگه خالقينجا٬ اود و قايناغي٬ سيرادان قارشيلانماييب قوتسانميشديرּ بو گؤركه ملي اود كوتله سي ياناركن آلوولارينين چيخارديغي "گورگور" (١) سسي اوچون٬ توركمانلار (عراقدا ياشايان آزربايجان تورك ديياسپوراسي) بو اودون آدينا "گورگوربابا" دئميشلرּ بير سؤيله نجه يه گؤره٬ چنگيزخان دا بو اودون قارشيسيندا ديز چؤكوب ياخاري (دوعا) ائتميشديرּּּּּ

١- تورك ديلينده گورگور سؤزجويو٬ شلاله (قوبا)٬ آلوو (خاچماز)٬ قورقور ايسه سو ايچيله ن دمير قاب (قاخ) و اووال بيچيملى دمير قوتو (شرور) آنلاملارينداديرּ

مهران بهاري

ديوان

كوركور بابايه سلام ـ تحية الى بابا كركر

اسماعيل سرت توركمان،1965
Büyük Şair-Yazar : İsmail Serttürkmen

سؤزوموز يازيمي ايله

گورگور بابا سلام اولسون دريندن
يابانجى دئييلم٬ اؤزلر ائليندن
ننه قوجاغيندان٬ مردلر بئليندن
گورگور بابا سالساو بيزي ياديوا
آديميز باغليدير سنيو آديوا

* * * * * *

گورگوربابا گلديم عيتابلاشماغا
داها دوغروسو بئله دردله شمه يه
چوخ باخسان باشيمداكي باش باغا
باشيمداكىيدي توركمان ايشارتي
قييافتيميزدي طوبلر عشيره تي

* * * * * *

بير داها حؤرمتدن سني سالاملار
دئديييم جومله لر اييي كلاملار
چوخ ده يه رلي٬ چوخ معنالي آنلاملار
دﻳنله مني اوزوندو عيتابيميز
بير اثردي ميللته كيتابيميز

* * * * * *

آنلادييساو جواب ايسته ر سؤزلريم
چئويرمه يه جه يم سندن گؤزلريم
من اﻳچدن دردلىيه م٬ چوخدو دردلريم
حئيدر بابا شاهيد اولسون بيزلره
قاووشاركن خوش قونوشسون سيزلره

* * * * * *

گورگوربابا آتشلريو ياناندا
يارﻯ سارﻯ٬ ياريﺳﻰ دومانلاناندا
بيلمه زيديك دئديييوي او آندا
قورخوموزدان اوزاقلاردن باخارديق
يولدوز كيمين ياتاقلارا آخارديق

* * * * * *

گورگوربابا ياز گئجه سي ايشيغيو
ساووقلاردا قيزغين قيزغين قيشليغيو
اوشاقلاري سئوينديره ن خوشلوغوو
من بئشيكدن ايشيل ايشيل باخارديم
اوشاق ايكن حيكمتيوي اوخارديم

* * * * * *

بؤيوك اولدوم٬ آديو اييي يازارديم
دووارلاردا٬ خرجانلرده قازارديم
آديوى سئومه يه نه آغيز بوزه رديم
ايشته زامان نئتدي ٬ ائتدي بيزلره
دايانميشيق چولوم- چوجوق سيزلره

* * * * * *

گورگوربابا ايشيغيودا اوينارديق
قازانداكي نفتيو كيمين قاينارديق
صوبح ائركن خوروزلاردان باينارديق
هاردا قالدي گونلريميز٬ چاغيميز
ويران اولدو باغوانيميز٬ باغيميز

* * * * * *

گورگوربابا بيز بيليريك٬ بيزيمسن
باهاليسان٬ جيگريمسن٬ گؤزومسن
فدا اولسون سنه اوغلان٬ قيزيم سن
داماريودا آخان منيم قانيمدير
توپراقلاريو گومانيمدير٬ جانيمدير

* * * * * *

گورگوربابا سيغينميشيق يانيوا
ايسته بيزدن٬ جان قاتاريق جانيوا
بو بايغينليق هاردان گلدي قانيوا
دامارلاريوداكي دده م قانىيدي
نئديم كركوك موسافيرلر خانىيدي

* * * * * *

گورگوربابا قالاميزا قارشيسان
بيزدن اوزاق بيلمه م كيمه قونشوسان
گور سسيونن نه لر٬ نه دانيشيسان
گورگوربابا اوزاق باخاق يوللارا
سونا اوچار گنه قونار گوللره

* * * * * *

گورگوربابا دده لرين ايلينده
كيملر گئتدي٬ كيملر قالدي يئرينده
بير اويونجاق اولدوق زامان الينده
بو فلك ايسته رسه گوله ر حاليوا
تاراش ائده ر٬ گؤزگو وئري اليوه

* * * * * *

گورگوربابا آغير باشلى اولايديو
قوجالايديو٬ چوخ دا ياشلى اولايديو
قالام كيمين مرمر داشلى اولايديو
بير قيرسايديو دوشمانلارين باشيني
پوزار ايديو هر خايينين ايشيني

* * * * * *

گورگوربابا محلله مين سوقاغي
هر يئردن چوخ ايميش يانان اوجاغي
نئشه لي اولسايدى چيچكلي٬ باغي
دييه ريديم زامان گولدو اوزومه
سولموش ايديم٬ گنه گلديم اؤزومه

* * * * * *

گورگوربابا قويونو قوردا وئرديو
آرامادان اؤزوو يئريوده دوردوو
مين اولدو دردلريو٬ بير ايكن درديو
هر كسين يوكونو وئرديو دالينا
دؤوران ايسه قاليب حالى حالينا

* * * * * *

گورگوربابا سندن ايللر گئچيپدير
ياناشاودان نئچه كروان كؤچوپدور
گوگورتلو سويوودان مينلر ايچيبپدير
سندن ايسته رديلر خسته لر شفا
نه يازيقدى بوگون قالماييب وفا

* * * * * *

گورگوربابا زامان بيزي جورغالار
تهديد ائده ائده باشين يورغالار
بولبوللر يئرينه قونوب قارغالار
آللاه بلا وئرسين بئله خويلارا
بيلمه م ندن ظولم اولو ايييلره

* * * * * *

گورگوربابا خرمنلرين يئرينده
قيزلار اوينار آلتين كمر بئلينده
معني دئييب سؤزو ارير ديلينده
بيز ده اوزاقلاردان دوروب دينله رديك
آرا سيرا اوزلاريدان اوينارديق

* * * * * *

گورگوربابا محطه نين يولوندا
گؤزه ل يارين قوللاريميز قولوندا
ساغ يانيميز تاخيل٬ گوللر سولوندا
قوخلاريديق اوبا اوبا نرگيزي
آرار ايدي گؤرمه سه يدي يار بيزي

* * * * * *

گورگوربابا باغلار قوخو ساچاردي
چئشيت چئشيت گوللريميز آچاردي
آرخلاريميز هئچ دورمادان قاچاردي
سوسوزلوقدان سولدو پمبه گوللريم
داها نه يه وارسين اكه ن اللريم

* * * * * *

گورگوربابا داغلاريودا ايچه رديك
خياللانيب اورمانلارا قاچارديق
گوللرين اييىسين بيزلر بيچه رديك
كيمه قالدي سن بيليسن چاغيميز
گئچدى گنجليك٬ خزل اولدو باغيميز

* * * * * *

گورگوربابا مصلانين دوزلويو
سئيران اولان باهارليغي٬ يازليغي
دده٬ نينه م دييه ن خوش آوازليغي
پيس قارغالار ايندي اوردا گزيري
بو حاللاردان اوره ييمي ازيري

* * * * * *

گورگوربابا روزگار گليب گزه ردى
عاشيقلارين هر درديني يازاردى
غملى اولانلارا همان قيزاردى
ايندى بيلمه م نه دن گلمه ز يانيما
خوشلوق ايكن غم بوياندى قانيما

* * * * * *

گورگوربابا دؤرت باغلارين يانيندا
دؤشه نه رديك گؤزه لجه هئيوانيندا
تونكيلب (؟) دؤشه رديك گول زامانينده
ايندى باخيم هئچ گئتميريك اورايا
دالداكى اوزوملر دؤندو قورايا

* * * * * *

گورگوربابا درديميزى سورموسان
گؤزلريمدن آخان ياشى گؤرموسن
بو گورگور سسيودن بير آز دورموسان
چوخ آنلاتيم سنه اولان درديمي
گؤزوكورو٬ سئوميسن بيزه يارديمى

* * * * * *

گورگوربابا ظولمه قارشى٬ قارشى دور
يورد خايينلرينه چال دا مارشى٬ دور
اؤكسوزلرى٬ مظلوملارى اوخشا٬ دور
يوخسا نئده جه يه م گورگور آديوى
سالماز ايسه و٬ بيزى گونده ياديوا

* * * * * *

گورگوربابا قتل-ى عامين گونونده
آسيلانلار نه يدى قيشلا اؤنونده
كور دئييلديو گؤزوو٬ باشيو يئرينده
غافيل غافيل سمالارا باخيرديو
دوردورمادان نفتيو كيمه آخيرديو

* * * * * *

آسلان كيمين گنجلر چوخورا دولدو
قانلارى آرخ تكين گؤللره دولدو
كيمسه لي كيمسه سيز اللرده قالدي
توپراغيوين ياريسي قاندى٬ ياريسي جان
بيز قوربان اولموشوق سن ده اول قوربان

* * * * * *

گورگوربابا كومينيستلر قاچاردى
پنجره٬ قاپىيا آتش آچاردى
سيلاحسيز ايگيدلر حالى ناچاردى
حقدى سن اولارى اوخالايايديو
مملكت خايينين ياخالايايديو

* * * * * *

گورگوربابا گئجه لرين ياريسى
شهيدلرين يالغيز قالدى ياوريسى
ماللارين كومينيست اولدو واريثى
گنه شرفيميز قورتارابيلديك
دوشمانلارى ازيب دهره بيلديرديك

* * * * * *

گونلرجه باشيميز دالغالى قالدى
دره٬ تپه٬ آغاج هر طرف دالدى
بير گون بيزدن فلك نامردجه چالدى
هئچ ده اونوتماريق گؤردويوموز گونو
دهرين ياسى وارسا٬ وارميش دويونو

* * * * * *

بيلمه م نئجه آولاديلار بيزلرى
كسديلر بئشيكده بالا قيزلارى
ييغلاتديلار باباسيز اؤكسوزلرى
او گونون ياراسى ايشله ر گؤيلومده
درديميز درمانسيز٬ چاره يوخ ا لده

* * * * * *

خايين اولما٬ خيزمت ائيله يوردووا
اؤلمه دن چاره تاپ يامان درديوه
سونرا قيران دوشه ر قالان اوردووا
بيز ساياقكن٬ سن ده بير آز ساياق اول
بيز سنه داياغيق٬ سن ده داياق اول

* * * * * *

بيلمه م نئجه خبرلره اولاشديم
چيلغين چيلغين اويان بويان دولاشديم
گاه دووارا٬ گه اطرافا ساتاشديم
يوللار كسيلميشدي يئريم اوزاقدى
بيلمه م كيملر اؤلوب٬ كيملر توزاقدا

* * * * * *

ايكينجى گئجه نين بك ياريسيندا
خوليالار ايچينده٬ غم آراسيندا
قارانليق ساعاتلار قاپ قاراسيندا
بيريسى گلدى تيليفونله بيلديردى
دئدى اوشاغلاريو بيزلر اؤلدوردو

* * * * * *

هيجاندان پارچالاديم اؤزومو
ياش يئرينه قان دولدوردوم گؤزومو
كيمسه دينله ميردى فرياد٬ سؤزومو
مئيدانا گئتمه يه يول بولماز اولدوم
كسديلر يولومو٬ قاتيلماز اولدوم

* * * * * *

اوچ گون ايكى گئجه حبسه آتيلديم
تورلو تورلو افكارلارا قاتيلديم
الدن اله قوزو تكين ساتيلديم
اوسكوت اول دئديلر٬ قونوشما فضله
قانيوى ايچه ريك اويونلا ٬ سازلا

* * * * * *

گئچدى گونلر هر شئي بللى اولونجا
حؤكومتدن ايمداد قوولو گلينجه
حق مئيدانى اوزوموزه گولونجه
قورتارديلار آلان اولان واريميز
آللاه ايدى بيزه دوغرو ياريميز

* * * * * *

مني ده سالديلار قانلى حبسدن
يئل تكين اسيرديم٬ قوشوردوم حيرصدن
هوره ن٬ هايلايان چوخ تهديدلى سسدن
آراماديم٬ كسه ر اولدوم يولومو
بوشا وئرديم قيپ قيرميزى اؤلومو

* * * * * *

ائوين قاپيسينا چوخ گوجله وارديم
يوللارى قاپلايان قانلارى گؤردوم
بير سس دويمايينجا قاپينى قيرديم
گؤززكموردو بالالاريم٬ اؤزلريم
قوتوم قورودو٬ كور اولدو گؤزلريم

* * * * * *

دووارا داياندم دلىلر كيمين
آللاهيم سنه دى سنه دى يمين
بير شئيه آرتيق من دئميره م امين
تا اؤز بالالاريم توخ گؤرمه يينجه
يا دا نانكورلارى گئده رتمه ينجه

* * * * * *

نه دن سورا بير آز اؤزومه اؤيدوم
سانكي سمالاردان گيزلي سس دويدوم
نئچه دوست احبابى من اؤزوم سايديم
سس دئدى كى سنيوكيلر اوردادير
بير چوخ توركمانلاردان باجوكلدا (؟) دير

* * * * * *

اولاشديرابيلديم اليم اللره
باخديم ساري اوزلو٬ توتغون ديللره
قالان قاليب قاچان قاچيب چؤللره
وار بيزدن اؤله نلر دئديم ؟ يوخ دئدى
عيرقداشلاريميزدان اؤله ن چوخ دئدى

* * * * * *

دؤندو منه گؤيچك اوغلوم باخيشدى
بيلمه م نئجه هر يانيما ساريشدى
دويا دويا توختاشلاندى٬ قوخلاشدى
بابا دئدى شهيدلريميز چوخ ايميش
بيزه يارديم ائده ن هئچ ده يوخ ايميش

* * * * * *

نئجه گلديو بابا٬ نئجه اولاشديو؟
ناخصي سوقاقلاردان قورخمادان گئچديو؟
او يامان اللردن نئجه ده قاچديو!
اوغلوم دئديم بيزيم بودور يولوموز
وظيفه ميز قورتارماقدير ائليميز

* * * * * *

بئله قالدي اولان حاللار گونلرجه
سس صداسيز اؤله نلريميز اونلارجا
ياسلى غملى ياتان مينلر ٬ مينلرجه
بولاشميشدي هركس غملى غمينه
كيمسه گلمه ز٬ كيمسه گئتمه ز يانينا

* * * * * *

بير چوخ ائولريميز سوسوز ياماقسيز
گونلرى پريشان خسته لر حالسيز
ياري جانلى ايكن ياريسي جانسيز
بوتون دونيا قيپ قيرميزى بوياندى
ياتميش اولانلاريميز همن اوياندي

* * * * * *

آراماغا باشلاديلار هر يئرى
كيمى بوتون گؤمولوب٬ كيمي يارى
كيمي كسيليپدي قوجايلا قاري
تانينماز اولموشدو شهيدين اوزو
بير اولموشدو شيرين قاشىيلا گؤزو

* * * * * *

ظاليم اللر ايشله ميشدي هر يئرده
چاليب قيريب تؤكوب قيييبدي مرده
كيملرى حبس ايدى كيملرى طورده
تا نه لردن سورا آتاش كسيلدى
گئجه ايكن خيرخيزلار يولو بولدو

* * * * * *

سايديق شهيدلرى٬ اونلارى گئچيب
كيمي آسيلميشدي٬ كيمي بوغولوب
كيمي پارچا پارچا يئرلره دوشوب
اله دوشه نلرى توپراغا گؤمدوك
الي بوش٬ اوز قارا دا ائولره دؤندوك

* * * * * *

نه يه دالاق آرتيق ياسلار باشلادى
درين درين خاطيره لر ايشله دى
شهيد وئره ن آنا كؤسكون داشلادى
ييغلارى٬ سازلارى هارداسان بالام
كيملر منه ديلدى كيملره ديله م

* * * * * *

آى بالام بيلميره م هاردا گؤمولدوو
دونه ن يانيمدايديو نمازيو قيلديو
منه باخا باخا حسرتله گولدوو
دئديو گئده جه يم يولداش يانينا
قاتيلاجاغيم وار مرد مئيدانينا

* * * * * *

ايچين ايچين سازلاماقلار هر ياندا
شهيدين اورباسي قايناردي قاندا
سولموش اوزلريميز قفا دوماندا
چيلديرتميشدي عقليميزي اولايلار
دؤنموشدو ماتمه شانلى هالايلار

* * * * * *

گورگوربابا ايشته بويدو آنلاتيم
تورلو تورلو آجى بئله دينله تديم
بيلمه م سيخديم سنى يوخسا آغلاتديم
داها دا سور جاوابلارا حاضيرام
اؤز ائليمه اؤز يوردوما ناظيرام

* * * * * *

گورگوربابا داها نئجه گولوم من؟
نه يه وارسين نه سؤله شسين ديليم من؟
ييغلادان درديمي كيمه دئييم من؟
كاشكى درديمدن بير بيله ن اولايدى
آرا سيرا گؤز ياشيمي سيله يدى

* * * * * *

بيلديو نه دن اطراف داغلاريم غمگين
بول بول پارالار وار يوردوموز زنگين
ايسته رسه بوكه رميش فلكين جنكين
نه فايدا كي ياريم منه يار اولماز
آللاهى ويريبدي٬ قدريني بيلمه ز

* * * * * *

دالغالار ايچينده ياشايان ميللت
گئجه سي درد دولو٬ گوندوزو عيللت
ياخيشمازدى بيزه بوگونكو ذيللت
گئچه نلرده بيزلريديك وار اولان
ميللتلره مردليك بيزدندى قالان

* * * * * *

گورگوربابا بو دونيالار دؤنورو
نفتيو دينار باسار٬ غازيو يانيرى
كيملر وئردى جفا٬ كيم قازانيرى
فلك وئرى بير ده آلى اليودن
كيمسه بيلمه ز نئجه كسه ر داليدان

* * * * * *

گورگوربابا دؤندوم عيتابلاشماغا
يئنگيدن اوتوروب چوخ دردله شمه يه
بولوتلار قارالسا دؤنسه ده آغا
واز گئچمه ره م عقليو چئوير باشيوا
قويما يابانجي ايش قاتسين ايشيوه

* * * * * *

گورگوربابا آسمانيوا باخارام
دارغين دارغين سيرلاريوى اوخارام
خياللاردان دووار ياپيب ييخارام
گاه بولوتلار قاپلار سما اوزونو
گاه دا ياغيش ياغار ياشلار گؤزونو

* * * * * *

دؤرد اطرافيو رنگ رنگ اولو گئجه لر
سئوداودايام٬ حسرت مني قورجالار
گئجه و گؤره ن گوندوزوودن بورج آلار
عاشيقيوام٬ يوخسا باخمام اوزووه
گؤزوم تيكمه م گئجه گوندوز گؤزووه

* * * * * *

سنه عاشيق اولان محرومدو سندن
گئچه ر گئجه لرى٬ گوندوزو غملن
كاشكى اوزاقلارا دوشه يدى مندن
راحت اولوردوق بيز بو بلالاردان
نه قازانميش اولدوق گؤز آلالاردان

* * * * * *

بو نيفتيودى بيزه هر شئى گؤسته ره ن
فناليقلار٬ پيس هاوالار اسديره ن
سنسه ن سوچلو٬ بوندا سنسه ن باسديران
ننه مه ده يه ر٬ وئرديم ار شهيدلرى
گؤمدوم اؤز اليملن گنج اومودلارى

* * * * * *

ندن اوزوم گولسون بابا گورگور´وم
آز قاليبدى شيرين عقليم چيلديريم
سندن باشقا درديم كيمه بيلديريم
بو ايشه بير چاره آللاه عئشقينه
چوخ وارلىييق بنزيريك چوخ دوشكونه

* * * * * *

گورگوربابا زامانلارين ديلينده
چاش قالميشيق اونون بونون الينده
باشيميز قويموشوق ميللت يولوندا
خاخ نه دييير٬ قوي دا دئسين٬ نئيده غين
يا بو درده دؤزه ك يا دا گئده غين

* * * * * *

گورگوربابا فلك نه ياپدى ياپدى
يالغيز اولان اؤزويچون بير دوست تاپدى
هر گله ن يئريندن من منه م قوپدو
بيزلرسه بيلميريك كيمدي دوستوموز
كيملرين الينه دوشه ر پوستوموز

* * * * * *

گورگوربابا قالان قولان بيزلريك
دده لردن گئرى قالان ايزله ريك
گئچميش تاريخلره ايچدن سيزلاريق
قافقازلاردا پنجه له شه ن كيم واردى
كيملريدى آتلاريميزى سوواردى

* * * * * *
گورگوربابا قورخما بوگون٬ ياريندان
سيجاغيندان٬ ساووغوندان٬ قاريندان
دوشونجه سي ضعيف سوغان زاريندان
بوگون بئله ايسه٬ يارين دايانماز
فلك بير ياماندى٬ هر شئيى قانماز

* * * * * *

گورگوربابا سني قيزان قاليبدى
گئجه گوندوز دوشونجه يه داليبدي
اؤزوو ده بيلميرى نه لر آليبدي
نئجه گيردى نئجه چيخسين بو ايلدن
نئجه قورتاراجاق گورگورلو سئلدن

* * * * * *

گورگوربابا يانا يانا كول اولدوو
كيمين ايديو ؟ ايندى كيملره قالديو؟
نه لر دوشونه رديو٬ نه لره دالديو!
بير آز دا دال بيزيم اولان خويلارا
واييوى قات بيزه دوشه ن وايلارا

* * * * * *

گورگوربابا ظاليم اولما حاققيما
يوك اكله مه آغيرلاشان يوكومه
دردله شه غين سن ده آجي درديمه
يارالىيام٬ اؤزوم چئشيتلى يئردن
آلماديم بير خبر وفاسيز ياردان

* * * * * *

يانا يانا گورگوربابا قالاسان
اؤز غميوه گئجه گوندوز دالاسان
من دئديييم عئشقه اؤزوو سالاسان
بلكى يانار سرت گؤيلوو حاليميزه
گئچيرده سه ن قولووو قولوموزا

* * * * * *

گورگوربابا دره تپه بيلميسن
سنه ديله نلره هئچ ده ديلميسن
ييللارجا آغلاديم٬ گؤزوم سيلميسن
كؤلگه وده ياشايان غريبى تانى
نه جانى جانيودان٬ نه قاندى قانى

* * * * * *

سوفله بير قان بسله ر بنزه مه ز قانا
ظاليمجه قييديلار چوخ شيرين جانا
آتاشيودان بتر اوره ييميز يانا
اؤلسه م بيله اونوتمارام گونلريم
چوخ ايري دارتديلار يومشاق دنلريم

* * * * * *

گورگوربابا گل يادلاياق اؤزلرى
اوزاقلاردن سيزه باخان گؤزلرى
توخ ائديبسن آلتينيندان يوزلرى
سنى بكله يه نلر كيمدى بيلسن
ندن سئوگيلييه جفا قيلسان؟

* * * * * *

گورگوربابا ييغناق اولاق بير يئره
قالماسين آرادا تپه ينن دره
مادام كى بختيميز قارادى قارا
توپلاناغين٬ بير اولاغين ائليميزده
ائو بيزيمدى آناختارى بئليميزده

* * * * * *

قوجا بابا قويما دوشه ك ديللره
رذيل اولاق اصيلدن رذيللره
بيلمه م سنه ديييم٬ بيلمه م ائللره
خايين بيزه چاغداشيميز٬ چاغيميز
لال اولوبدو باغوانيميز٬ باغيميز

* * * * * *

گورگوربابا اطراف داغا باخاركن
ياغيش ياغار دره لره آخاركن
سئللر داشار معمورلارى ييخاركن
كاشكى من ده ياغمور اولوب اينه يديم
فايداسيز آتشيو بير سؤندوره يديم

* * * * * *

چوخ آجيديم يانيوا گلديييمه
غم داشييان حاللارى گؤردويومه
سيرر بيلمه يه نلره سيرر وئرديييمه
گورگوربابا دؤنه جه يم گئدير ه م
چوخ عيتابلار سنه قارشى ائديره م

* * * * * *

كاشكى درديم فلكه بيلديره يديم
بلكى دينله ردى٬ آه بير دينديره يدم
قيزميش ايسه اووودوب سؤندوره يدم
سندن اييي بلكى سيزلار حاليما
يالوارمادان سنيو تكين ظاليما

* * * * * *

گورگوربابا كؤيلريميز اوزاقدى
چؤلللريميز بولبول يئرينه زاغدى
باداملى قوزوموز قوخموش قوزاقدى
ياغيش ياغار بيزدن اوزاق چؤللره
سويوموز يوخ قوش٬ قونمورو گوللره

* * * * * *

گورگوربابا آرخلاريميز قاچاردى
اوراغيميز دسته دسته بيچه ردى
بوگونه باخ خسته لريم ناچاردى
نئده غين گولمورو اوزوموزه فلك
بير سؤز دئسه م چالينير دف٬ دمبه لك

* * * * * *

قيرميزيلار دورانديلار ايييجه
بير دم فيكيرلره سالان دالماجا
دورانديلار بير عاشيق دورانجا
دالغا گلدى سيلدى اولان ايزلرين
گنه دئديكلريميز اولدو بيزلرين

* * * * * *

آى ييلديزا باخاريديق گئجه لر
دوشونجه لريمى دردلر قورجالار
بورجو ويران بير ده دؤنه ر بورج اولار
ساقين گووه نيلمه ز فلك ايشينه
سنى آلدادى٬ گولدورو بوشونا

* * * * * *

دئديييميز سؤزلرى آنلاماديلار
بويوردوغوموزو دينله مه ديلر
اويغون اولان شئيى آراماديلار
فلك دئدى دور باخ سيزه نئده ره م
ذاتن بودو٬ بيلديييمى ائده ره م

* * * * * *

گورگوربابا چوخ سؤله شديم بس دگى
قارشيداكى ملا دگى٬ قس دگى
گور سسيوه گؤره سسيم سس دگى
گل گئده ك ده گزه ك شيرين ائللرده
باخ نه خاراب گزينيسن ديللرده

* * * * * *

تلعفرين ايگيدلرى مردلرى
بيزدنديلر جاوانلارى قارتلارى
صاف قانلارى٬ سوموكلرى٬ اتلرى
گل بولارا بيرگون سفر ائده غين
آياغداكى باشيميزدان گئده غين

* * * * * *

اربيلين قالاسى اوسككدن باخار
فلكه اوخلارى اوخ اوسته تاخار
ياش يئرينه گؤزلريندن قان آخار
اطرافيندا نيسان سويو ايچه نلر
دسته دسته نرگيزلرى بيچه نلر

* * * * * *

آلتين كؤپرو عيشرت ييغار باشينا
چوخ اسكيدى كيمسه بيلمه ز ياشى نه؟
خوش دؤوراندى ال اوزاتما ايشينه
اورادى هر زامان سئيرانگاهيميز
كور ائده يدى دوشمانلارى آهيميز

* * * * * *

گورگوربابا تزه دگى داغلاريم
اطرافيندا نرگيز گوللو باغلاريم
غمگين ايميش ايندى دييير چاغلاريم
كيمسه گلمه ز٬ كيمسه گئتمه ز يانينا
گئچه ن گونلر هپسى ميننت جانينا

* * * * * *

گورگوربابا طاوغن ميناراسى
يارالدى٬ قاپانميرى ياراسى
اسكى دوستوموزدو دوستلار آراسى
ياراسينا حكيم طبيب اولايديو
قارانليقلارينا ايشيق بولايديو

* * * * * *

گورگور بابا طوز خورماتى داغلارى
نشئه وئره ن عاشيقلارا باغلارى
هاردا قالدى دوزه ن وئره ن چاغلارى
اونون سندن بكله دييى چوخ ايميش
گوللرى وار٬ باغوانلارى يوخ ايميش

* * * * * *

گورگور بابا شاه سيوره ك ياللارى
بيزى قوجاقلايان تميز قوللارى
قورويوپدو بوداغيندا داللارى
آچ گؤزووو باخگينان اوزاق يوللارا
سنى بكله يه ن چوخ٬ اويما ائللره

* * * * * *

خانقين´ين آلما اريك باغيندان
(وند) نهري´دى آخان اولو داغيندان
گؤره ن دييير اؤپه يدم ياناغيندان
حج قره´يه بيرگون يولو دوشه نده
باخ نه لر وارايمش او گول٬ گولشنده

* * * * * *

ايسته رسه و گل گئده ك قيزيل رباطلار´ا
اوغراياغين ايگيتلره٬ ذاتلارا
باخ كيملر مينه ردى قوشان آتلارا
قافيله ميز اورالاردن گئچه ردى
هر شئيين اييىسين اوردان سئچه ردى

* * * * * *

مندلى´دن كروانيميز گئچه نده
آلتين تاس´دا سولارينى ايچه نده
يام ياشيل باغيندان لاله بيچه نده
حؤرمت اهليديرلر منده لاوي´لر
آسلانلاردانديلار قالان ياوريلر

* * * * * *

شهره بان´دان٬ بعقوبه´دن بغدا´دا
كوچه كوچه ياييلميشدى اوز ده ده
كيمى باغلاريندا كيمي قرفه ده
ديللريندن آنلا نه وار ايچينده
دوزگون دوزگون اينجي صدف ايچينده

* * * * * *

بصره كورفه سي´ندن گئده ك تبريز´ه
شهريياردان قاووشاغين اؤز اؤزه
ديزبه ديز اوتوراق دنيا بزبزه
حئيدر بابا قاييش قورشاق كؤيونده
باخاق نه لر قازانيبدى اوينده

* * * * * *

حئيدر بابا گلديم سالاملاشماغا
كوسموش ايسه و ٬سننن باريشماغا
چوخ يورغونسان آهيو يوخ قونوشماغا
شهرييار´ا جواب وئرميش اولايديو
دردلرينه قولاق وئرميش اولايديو

* * * * * *

اوزاغداييق٬ سانما سنى گؤرمه ريك
واللاه ديليميزدن سنى سالماريق
سيزدن باشقا كيمسه لره دالماريق
حئيدر بابا گؤردوم سنى دوشومده
خياليو هله ده قاليب باشيمدا

* * * * * *

يازيق فلك دونياميزى آييردى
دوستو آتدى٬ دوشمانلارى قاييردى
سانكى خوش گونلرى بيربير ساييردى
ماراق ائتمه٬ گنه بيزيك دورانلار
فلك اوچون درتلى تورو هؤره نلر

حكايات ده ده قورقوت

المقدمة

حكاية بوغاج خان إبن ديرسه خان

حكاية نهب منزل سالور قازان

حكاية بامسي بيره ك ابن كام بوره

حكاية دلي دومرول ابن دوخا قوجا

حكاية ييكنه ك ابن قازيليق قوجا

حكاية كانتورالي ابن قانلي قوجا

حكاية بصاط وقتله المارد تبه كوز

حكاية إمران ابن بكيل

حكاية سكره ك ابن اوشون قوجا

حكاية أسر سالور قازان وقيام أبنه أوروز بتحريره من الأسر

حكاية تبين عصيان اوغـوزالخارج على اوغـوزالداخل ومقتل بيره ك

هوامش لابد منها لقراء العربية

هذا الكتاب

المترجـم في سطور

Azerbaijanis in Iraq - Little Known People

by Gazanfar Pashayev

Above: Left: The Mausoleum of Zibeyda, one of the wives of Khalifa Harun Ar Hashid. 1190, Baghdad.

Right: Azerbaijani scientist Nasiraddin Tusi is buried in the Museyi Kazim Mosque in Baghdad.

Not many Azerbaijanis realize that they are closely related to one of Iraq's largest ethnic minorities, the Turkmen. These two Turkic peoples speak the same language and share a common ancestry. Furthermore, several important Azerbaijani revered intellectuals - classical poets and scientists - are buried in Iraq.

Researchers estimate that the Turkmen population in Iraq is now between 2.5 and 2.6 million. Since the Turkmen are not concentrated in one central location, however, it is difficult to provide exact figures related to population. Many Turkmen live in one of the richest oil-producing areas of the world in Kirkuk, which is about 250 km north of the capital of Baghdad.

Similar Languages

The Turkmen settled in Iraq beginning in the 7th century. Wars and the resulting treaties in the area eventually separated the Azerbaijanis living in Iraq and Azerbaijan. Their languages, however, stayed basically the same. For instance, even though Ottoman Turkish was declared as the written language for the Turkmen, their spoken language and folklore more closely reflects Azeri.

Left: The Nizami Museum of Literature in Baku has a permanent collection dedicated to the Karkuk / Turkomen of Iraq. The Turkmen are Azerbaijanis and are believed to have emigrated to the region of Iraq in the 7th century. This exhibition was organized by Folklorist Gazanfar Pashayev. The wives of most of Baku's diplomatic corps attended the opening ceremony on June 20, 2000. (Photo: Gazanfar Pashayev)

Azerbaijani, Turkish and Iraqi scholars affirm that Azeri and the Turkmen dialect are very similar to each other. They both come from the same root - the Oghuz group of Turkic languages. Although these two dialects survived a long history without any connection, there are no significant differences between them today.

In fact, Turkmen grammar and phonetics is very characteristic of the language of the ancient Azerbaijani epic "Kitabi Dada-Gorgud," ("The Book of My Grandfather Gorgud.") This compilation of legends was set down in writing during the 11th century but contains stories that can be traced back to the 6th and 7th centuries. Dozens of words and expressions that were used in "Dada Gorgud" but are not in use any more in Azeri are still alive and have kept their original meaning in the Turkmen dialect.

Similar Place Names

Several cities and villages found in the Kirkuk region of Iraq bear the same names as ones in Azerbaijan, such as Aghdash, Aghdam, Bilava, Aghsu, Guruchay, Boyat, Garabagh, Garagoyunlu, Amirli, Yayji, Yandija, Mardinli, Uchtapa, Khasa , Khasadaghli Chardakhli.

Near the city of Kifri in Iraq, there is a fortress named "Shirvan Galasi" (Shirvan Fortress). In 1961, this Shirvan fortress was identified as a historical monument of the Turkmen in the map of Iraq. Similarly, in Azerbaijan, there is the 15th-century palace located in Baku's Inner City called the Shirvanshah Palace, built between 1420-1460 where the residency of Shirvanshah state situated that was created during the first part of the 6th century and lasted till 1538 and was managed by the Shirvanshahs dynasty.

When Azerbaijani poet Khagani Shirvani (11261199) made a trip to Middle East in 1156, he wrote his famous philosophical poem "The Ruins of Madain." His travel notes were compiled in a "safarname" called "Tohfatul Irageyn" (The Gift of Two Iraqs). Today in Madain, only the ruins of the Shah's Palace exist.

Nasiraddin Tusi

Nasiraddin Tusi (12011274) was an Azerbaijani astronomer, philosopher and mathematician who was famous for building the largest observatory in the East. Begun in 1259, the observatory still stands in Maragha, near Tabriz, in the Azerbaijani region of Iran. [See photos of this observatory in the article "Nasir al-Din Tusi (1201-1274) and the Maragha Observatory," AI 4.2 (Summer 1996). Search at AZER.com.]

Nasiraddin Tusi's grave is located in Iraq, in Baghdad's Museyi-Kazimi Mosque. Tusi is buried alongside with Museyi Kazim's grave in Museyi Kazim Mosque. The text on his tomb reads: "This is the tomb of Khoja Nasiraddin Al-Tusi Mahammad bin Mahammad Al-Hasan. He was born on Saturday dawn, Jamadul 11, 597 (Hijri calendar) [February 18, 1201 in Tus, Khorasan, which is now in Iran]. He died Monday evening, Zulhajja 18, 672 [June 26, 1274], in Baghdad. "Pity you, Nasiraddin Tusi!" Another inscription on the tomb reads: "The helper of religion and people, King in the world of Science - such a son had never before been born."

Fuzuli

Classicall Azerbaijani poet Mahammad Fuzuli (14951556) is perhaps best known for his version of the classic love story "Leyli and Majnun." Fuzuli's poetic version of this ancient Arabic legend became the setting for the first opera of the Muslim East, Uzeyir Hajibeyov's "Leyli and Majnun" (1908). Fuzuli is also famous for two collections of poetry, called "divans", one in Azeri and one in Persian.

Fuzuli died in the sacred city of Karbala in Iraq. His tomb was originally located outdoors, near the western door of the Imam Husein Mosque. Later, due to road construction planned for the city of Karbala, the tomb was destroyed (maybe intentionally) and the poet's remains was moved inside the mosque, where it lies today. This was done by order of the Municipality Office of Karbala, which allegedly planned to build a new tomb in Fuzuli's memory.

The sign next to Fuzuli's tomb reads: "The poet Fuzuli Baghdadi. Mahammad Bin Suleyman, the poet known by the name Fuzuli Baghdadi was born in [1494] in Baghdad. Some people indicate that he was born in Karbala while others in Hilla. But the most exact place of his birth is Baghdad. He died in [1556]. He wrote fine poetry in Arabic and Turkish languages. He spoke Azeri, a Turkic language." Iraqi authorities didn't mention his knowledge and poetry in Persian, due to bad relations with Iran.

Nasimi

Another famous Azerbaijani poet, Nasimi (died in 1417), also has a link to Iraq. Famous for his mysticism, as if allegedly flayed alive for his beliefs that God dwelled inside each individual.

One of Nasimi's poetic works was titled "Iraqi Divan." In the beginning of the 1970s Seyid Heydar gave a 286-page manuscript of this work to Abdullatif Bandaroghlu, a scientist from Kirkuk province. Heydar considered himself to be a descendant of Shah Ismayil. This manuscript of the Iraqi Divan had been copied by Molla Turab Ibn Molla Safil Ibn Molla Amin in 1853.

Gazanfar Pashayev, lived in Iraq from 1962 to 1966 and again from 1972 to 1975. He has written 10 books related to the Turkmen of Iraq. Major works include: "Six Years Along the Banks of Dejla-Farat Rivers" [meaning between the Tigris and Euphrates rivers], "Kirkuk Songs" (Baku, 1973), "An Anthology of Iraqi-Turkoman Folklore" (Baku, 1987; 1999), "Divan Nasimi" (Baku, 1987), "Kirkuk Khoyrats" (Baku, 1983), and "TurkmenProverbs" (Baku, 1978). Baku's Nizami Literature Museum has a Permanent Collection on display of Karkuk-related (Turkmen) material that has been gathered by Pashayev.

İraq Türkmanları Azərbaycan Türkləridirlər

عراق توركمانلاري آزربايجان توركلريدير

İraq'da yaşayan soydaşlarımız özlərini və bizi Türkman adlandırırlar. Elmi ədəbiyyatda "Türkman" etnoniminin "Tərəkəmə" sözünün cəmi olan "Tərəkəmun"-dan meydana gəlməsini, bə'zilərində isə "Türkmanənd" biçimində işlənməsinə rast gələ bilərik ki, bu da "Türkəbənzər" deməkdir.

Ərəb mənbələrində Türkmanların Türkmənistan, Əfqanıstan və İran'da yaşamış Türkmən tayfası olduğu qeyd olunur. Bununla tarixi faktları təhrif edən Ərəb mənbələri kökündən yanılırlar. "Əsl Türk, ulu Türk" mə'nasını verən Türkmanlar barəsində İslam Ensiklopediyasında deyilir: "İraq Türkmanları, yə'ni Oğuzcanın Azəri Türkcəsini qonuşan Türklər" .

Bə'zən Türk mənbələri Türkmanların Osmanlı Türklərinin bir qolu olduğu barədə fikir söyləyirlər, oxşarlıq kimi Türkmanların dilində Osmanlı Türklərinin leksikonuna məxsus sözlərin olmasını göstərirlər. Düzdür, bu fikirdə bə'zi həqiqətlər var, lakin Türkman yazı dilində Osmanlı Türkcəsinin elementləri özünü göstərməsinə baxmayaraq, xalq dilinə olan nüfuzu qüvvətli olmayıb.

Bə'zi xırda-para fərqləri nəzərə almasaq, İraq Türkmanlarının ləhcəsi Azərbaycan dilindən fərqlənmir. Onlarla söhbət zamanı bunun əyani şahidi olmaq olar. Bütün faktlar, dil, ənənə, musiqi, folklor, mətbəx, inanc və digər eynilik Türkmanların məhz Azərbaycan Türkləri olmasını təsdiq edir.

"Azərbaycan xalqına, ədəbiyyatına sevgim hədsizdir" Əbdüllətif Bəndəroğlu

İraqlı şair Əbdüllətif Bəndəroğlu "Bir birimizə, öz xalqımıza, öz millətimizə xidmət etməyi düşünməliyik" deyir

Professor Qəzənfər Paşayev onu İraq xalqının, xüsusən də İraq Türkmanlarının qəhrəmanı hesab edir. Onun fikrincə: "İraqla əlaqələrimiz yolunda ən böyük addımları Əbdüllətif Bəndəroğlu atıb. Bəndəroğlu'nun gördüyü işi böyük bir elmi-tədqiqat institutu görə bilməzdi. O öz enerjisi, Azərbaycan'a olan sonsuz məhəbbəti hesabına bunu edə bildi".

Bizim isə İraq-Türkman ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, şair, publisist Əbdüllətif Bəndəroğlu haqqında bildiklərimiz bu qədərdir: 34 kitabın müəllifidir. 3 şe’rlər kitabı Türkiyə'də, ikisi Azərbaycan'da çap olunub. Bədii yaradıcılıqla bərabər elmi fəaliyyətlə də məşğuldur. Ədəbiyyat tarixi, araşdırma, tədqiqatlara dair Ərəbcə 9 kitab yazıb. Ərəb dilində Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə bağlı ilk toplu şəklində materiallar ona məxsusdur. Mə’lumat üçün deyək ki, elə tək Azərbaycan haqqında Əbdüllətif bəy 14 kitab yazıb.

Əbdüllətif Bəndəroğlu ötən həftə beş gün müddətində Bakı'da qonaq idi. Yaradıcılığını milli ədəbiyyatımızın tək öz ölkəsində deyil, bütün Şərqdə təbliğinə həsr edən belə bir yaradıcı insanla görüşüb söhbətləşmək imkanını əldən vermədik.

- Əbdüllətif bəy, Azərbaycan'a xoş gəlmisiniz. İlk sualım belədir - Azərbaycanla tanışlığınız nə vaxtdan və necə başladı?
- Azərbaycan-İraq Dostluq Cəmiyyəti'nin də’vətilə Bakı'ya ilk ziyarətimi 1972-ci ildə etmişəm. Əvvəlcə Moskva'ya, ordan da Bakı'ya gəldim. 15 gün Azərbaycan'da qaldım. Şairlərlə, yazıçılarla görüşdüm. İmran Qasımovla, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Süleyman Rüstəm, Həmid Araslı, Abbas Zamanov, Məmməd Ariflə ilk dəfə onda tanış oldum. Təbii, həmin vaxtdan xeyli əvvəl mən Azərbaycan Ədəbiyyatı ilə yaxından əlaqə qurmaq istəyirdim. Amma o zaman İraqla SSRİ arasında münasibətlər buna imkan vermirdi. İraqla Azərbaycan arasında əlaqə 1958-ci ildən sonra quruldu. Bundan sonra Bakı'nı 1972-də ancaq ziyarət edə bildim.

- Azərbaycan ədəbiyyatının İraq'a yolunu siz açmısınız. İraq Türkmanları ədəbiyyatımızın, onun timsalında dilimizin, mə'nəviyyatımızın, ruhumuzun bir olduğunu da onda yəqinləşdiriblər. Bu gün bu səviyyəyə çatan münasibətlərin təməlini nədən başladınız?
- İraq'da həftəlik "Yurd" qəzeti çıxır. O zaman qəzetin baş redaktoru mən idim. Bakı'dan Bağda'da dönəndən sonra "Bakı'da on günlük" başlığı altında silsilə yazılar çap etdirdim. "Azərbaycan şe’rindən seçmələr", "Azərbaycan şe’ri", Füzuli, Nəbi Xəzri, Bəxtiyar Vahabzadə haqqında kitab, Nəsimi'nin divanını, Elçi'nin, Kamil Vəli Nərimanoğlu'nun öz kitablarını buraxdım. 1999-cu ildə təqaüd yaşımla bağlı "Yurd" qəzetindən çıxdım. Sonralar da Azərbaycan'a dair bir neçə məqalə yazdım. İndi vəziyyət də dəyişib, öz yazarlarımız, şairlərimiz də çoxalıb. İllər keçdikcə Türkman ədəbiyyatı da inkişaf edir. Yadımdadır, 1994-cü ildə İraq'da böyük şairimiz Füzuli'nin 500 illiyini keçirmək istəyirdik. İraq hökumətinin qərarı ilə bir komitə yaradıldı. Mən də o komitənin üzvüydüm. O zaman İraq'da vəziyyət yaxşı deyildi. Buna baxmayaraq, telefonla 128 nəfəri Bağdad'a də’vət edə bildim. Hamısı da gəldi. Füzuli'nin Bağdad'da yubileyini çox təntənəli şəkildə keçirdik.

Azərbaycan xalqına, ədəbiyyatına sevgim hədsizdir. Bu sevgi ölüncəyə qədərdir.

- Uzun illərin ayrılığından sonra görüşmüş ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin bir-birinə tə’siri barədə nə deyə bilərsiniz?
- Dediyim kimi, İraq-Türkmanlarının Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yaxından tanışlığı "Yurd" qəzeti ilə oldu. Azərbaycan şe’rindən, nəsrindən ilk dəfə "Yurd"da çap etdirdiyim məqalələr yolu ilə İraq Türkmanları Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin hansı səviyyəyə yüksəlməsindən xəbər tutdular. Hər gəlişimdə buradan özümlə Azərbaycan mahnılarından ibarət kasetlər də aparırdım. O mahnıları oradakı qardaşlarımıza verirdim. İndi bizim müğənnilər oxuyanda onların Azərimi, ya Türkman olduğunu seçmək çox çətindir. Eyni nəzmləri oxuyurlar. Qarabağ üslubu, mövzusu bizim mahnılarda da yer alıb. Deməyim budur ki, ölkələrimiz arasındakı yaxınlıq tarix boyunca davam edib. O zaman Molla Vəli Vidadi şe’rində durnalara xitabən deyir ki, Bağda'da məndən salam aparın. Uzun sürən sükutdan sonra Azərbaycanlılara bizlərdən xəbəri ilk dəfə Qəzənfər müəllimin İraq'da yaşadığı 6 il müddətində yazdığı "6 il Dəclə-Fərat sahilində" kitabı verdi. Bu kitab İraq-Türkmanlarını sizlərə bir az da yaxınlaşdırdı. O kitabı keçən il Ərəbcəyə çevirib çap etdirdim. Təsadüfi deyil ki, İraqda çap etdirdiyim ilk kitablardan biri də Qəzənfər Paşayev'in İraq-Türkman folkloru haqqında yazdığı kitabı idi. O kitabı da Bağdad'da Azərbaycan dilində çap etdirdim. Daha sonra 1999-cu ildə Qəzənfər Paşayevlə birgə işlədiyimiz "Azərbaycan folkloru antologiyası"nın İraq-Türkman cildi də çapdan çıxdı.

- Gözəl şairimiz Səməd Vurğun'un da Ərəbcəyə ilk tərcüməçisi siz olmusunuz. Həm də bu, sizin Azərbaycan ədəbiyyatından Ərəb dilinə ilk tərcümə işiniz idi.
- Doğrudur. Qismət gətirdi və mən 1976-cı ildə Səməd Vurğun'un burada keçirilən yubileyinə də’vət olundum. Gəldim, iştirak etdim. Bağdada dönəndə Səməd Vurğun'un şe’rlər kitabını alıb apardım və Ərəbcəyə tərcümə etdim. Kitabı Moskva'da çap etdilər. O kitab Səməd Vurğun'un Ərəbcəyə tərcümə edilən ilk şe’rlər kitabı oldu. Mənim tərcüməmdən sonra Səməd Vurğun'un şe’rləri Ərəbcəyə tərcümə edilməyə başladı.

- Hər dəfə olduğu kimi, bu dəfəki gəlişinizin də yəqin ki, səbəbi var. Bildiyimizə görə, siz bir lüğət üzərində işləyirsiniz.
- Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra mən Azərbaycan xalqına bir hədiyyə olaraq, Azərbaycanca-Ərəbcə bir lüğət hazırladım. İndiyədək sizdə belə bir lüğət çap olunmayıb. Bu lüğəti hər gəlişimdə Qəzənfər Paşayev və Vasim Məmmədəliyevlə işləyirik. İnşallah, Qəzənfər müəllim bu lüğəti də çap etdirəcək. Başqa birgə işimiz hələ Sovetlər dövründən hazırlamağa başladığımız İraq şe’r antologiyasıdır. İraqda yaşayan Ərəb, Kürd və Türkman şairlərinin şe’rlərindən nümunələr seçib Ərəbcədən Azərbaycancaya çevirdim. Kitab tam hazır oldu və biz onu nəşriyyata verdik. Bir müddət də "Yazıçı" nəşriyyatında yatdı. Nəsə, çap eləmədilər. Qəzənfər müəllim aprel ayında Bağdad'a gələndə İraq informasiya nazirinin müavini ilə görüşümüz oldu. Nazir müavini Həmid Səid də şairdir. Onunla söhbət əsnasında Həmid dedi ki, Bəndəroğlu'nun hazırladığı "İraq şe’r antologiyası"nı mən özüm öz hesabıma Bakı'da çap etdirəcəm. Artıq beş gündür Bakıdayam. Və bu beş gün ərzində biz bu kitab üzərində işlədik. Kitab tam hazırdır. Ümid edirəm Qəzənfər müəllim bu həftə o kitabı çapa verəcək.

Məni sevindirən daha əhəmiyyətli bir məsələ var. Qəzənfər müəllimin yaxından köməkliyi ilə bu yaxınlarda Nizami adına ədəbiyyat muzeyində qurulan İraq-Türkman ədəbiyyatı və mədəniyyəti daimi ekspozisiyası çox xoşuma gəldi. Bu, çox mühüm və böyük işdir. Hesab edirəm ki, İraqla Azərbaycan arasında olan dostluğun bir rəmzi kimi həmişə tarixdə qalacaq. Çünki hər zaman ümidim o olub ki, iki ölkə, iki xalq arasında əlaqələr möhkəmlənsin. Gediş-gəliş çoxalsın. Bir-birimizi daha yaxından tanıyaq və tanıtdıraq. Bu ekspoziyanın dediyim yönümdə əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirirəm. Buna görə də muzeyin direktoru İsrafil İsrafilov'a sonsuz minnətdaram və ona çox təşəkkür edəriəm.

- Əbdüllətif bəy, ədəbiyyatlarımız, yaradıcılıq üslubumuz arasında nə kimi oxşarlıqlar görürsünüz?
- Bütün Şərq ölkələrində Şərq'in ruhundan doğan, şərqlilərin könlünü, zövqünü oxşayan mövzular, ortaq, ümumi şeylər var. İraq və Azərbaycan arasındakı tarixi əlaqələrə baxsaq, görərik ki, Azərbaycan'ın ən böyük mütəfəkkirləri Bağdad'da təhsil alıblar. Azərbaycan'ın dini alimlərinin əksəri də Nəcəf'də, Kərbəla'da oxuyublar. Azərbaycan'ın hər addımı İraqla bağlıdır. Azərbaycan'ı başqa bir Ərəb ölkəsi ilə bağlayan heç nə yoxdur. İraqla Azərbaycan elə bil bir bütövün parçalarıdır. İraqla Azərbaycan tarixən həmişə bir olub. Füzuli'nin yubileyini keçirəndə ürəyimiz o qədər şad idi ki, mənə elə gəlir, biz yubileyi nə Türkiyə'dən, nə də Azərbaycan'dan əskik keçirmədik.

Amma ədəbiyyata gəlincə, məncə, şe’r hər şairin öz görüşündən doğur. Məsələn, mən şe’r yazdığım zaman insanların acısını, qayğısını, kədərini dilə gətirmək istəyirəm. Öz kədərimdən, üzüntümdən danışdığım zaman bütün insanların üzüntüsünü düşünürəm. Şe’r yazdığım zaman düşünürəm ki, burada nə qədər xoşbəxt yaşasam belə, dünyanın o tərəfində milyardlarla bədbəxt insanlar var. Onların da halından, dərdindən yazmalıyam. Hər birimiz bir-birimizə, öz xalqımıza, öz millətimizə xidmət etməyi düşünməliyik. Xalqın acısını, kədərini, sevincini, xoşbəxtliyini, istiqlalını, azadlığını əks etdirməyən şe’r, məncə, şe’r deyil.

- Deyəsən, Bakıda sizin şe’rlər kitabınız da hazırlanır.
- Bəli, bir şe’rlər kitabım hazırlanır. Onu da yəqin ki, Qəzənfər müəllim çap etdirəcək. Kitabın adı "Yolun sonunadək"dir. 40-50 şe’rim olacaq orda. Əsasən, son şe’rimdəndir. Ümid edirəm bu kitab göstərəcək ki, mən təkcə sərbəst şe’r şairi deyiləm. Mən həm də heca yazıram. Tənqidçilərin dediklərinə görə, İraqda sərbəst şe’rin öncüllərindən, bu şe’ri inkişaf etdirən şairlərdən biri olsam da, eyni zamanda hecanı da unutmuram.

Türkman adlandırılan Azərbaycanlılar

توركمان آدلانديريلان آزربايجانليلار

İraq Azərbaycanlıları:

tarixihəqiqətlər və bugünkü reallıq

Zaur ƏLİYEV
Azərbaycan MEA-nın Fəlsəfə və Siyasi Hüquqi tədqiqatlar İnstitutu

ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiyanın İraqda apardıqları və artıq sona çatmaqda olan hərbi əməliyyatlar bütün dünyanın, eləcə də Azərbaycan'ın, ölkə ictimaiyyətinin diqqət mərkəzindədir. Bizi əsas narahat edən İraqdakı "Təgə-Türkman" kimi tanınan Azərbaycanlıların, Türklərin taleyidir. İraqda məskunlaşmasının 1400 illik tarixi olan soydaşlarımız barədə son zamanlar mətbuatda və cəmiyyətdə tez-tez səslənən yanlış mə'lumatlar ciddi təəccüb və təəssüf doğurur. Bu cür yanlışlıqlara aydınlıq gətirmək üçün oxuculara İraq Azərbaycanlılarının, Kərkük Türklərinin tarixi və hazırkı durumu barədə 1986-cı ildə Danimarka'da tə'sis olunan İraq Türkmanları Kültür Dərnəyi və Avropa'da yaşayan İraq Azərbaycanlılarının köməyi ilə aşağıdakı məqaləni təqdim edirəm. Yazıda filologiya elmləri doktoru Q. Paşayev'in və tədqiqatçı-jurnalist F. Rəhmanzadə'nin kitablarından da istifadə olunub.
-------------

Antik coğrafiyada Mesopotomiya adlanan ərazi VII əsrdə Ərəblərin nəzarətinə keçdikdən sonra İraq adlandırıldı. Mühüm geosiyasi və iqtisadi mövqeyə malik olan İraq əhalisinin 91-95%-ni Müsəlmanlar təşkil edir ki, bunun da 20%-i Türkman adlandırılan Azərbaycanlılardır.

İraq'da yaşayan soydaşlarımız özlərini və bizi Türkman adlandırırlar. Elmi ədəbiyyatda "Türkman" etnoniminin "Tərəkəmə" sözünün cəmi olan "Tərəkəmun"-dan meydana gəlməsini, bə'zilərində isə "Türkmanənd" biçimində işlənməsinə rast gələ bilərik ki, bu da "Türkəbənzər" deməkdir.

Ərəb mənbələrində Türkmanların Türkmənistan, Əfqanıstan və İran'da yaşamış Türkmən tayfası olduğu qeyd olunur. Bununla tarixi faktları təhrif edən Ərəb mənbələri kökündən yanılırlar. "Əsl Türk, ulu Türk" mə'nasını verən Türkmanlar barəsində İslam Ensiklopediyasında deyilir: "İraq Türkmanları, yə'ni Oğuzcanın Azəri Türkcəsini qonuşan Türklər" .

Bə'zən Türk mənbələri Türkmanların Osmanlı Türklərinin bir qolu olduğu barədə fikir söyləyirlər, oxşarlıq kimi Türkmanların dilində Osmanlı Türklərinin leksikonuna məxsus sözlərin olmasını göstərirlər. Düzdür, bu fikirdə bə'zi həqiqətlər var, lakin Türkman yazı dilində Osmanlı Türkcəsinin elementləri özünü göstərməsinə baxmayaraq, xalq dilinə olan nüfuzu qüvvətli olmayıb.

Bə'zi xırda-para fərqləri nəzərə almasaq, İraq Türkmanlarının ləhcəsi Azərbaycan dilindən fərqlənmir. Onlarla söhbət zamanı bunun əyani şahidi olmaq olar. Bütün faktlar, dil, ənənə, musiqi, folklor, mətbəx, inanc və digər eynilik Türkmanların məhz Azərbaycan Türkləri olmasını təsdiq edir.

İraqda Azərbaycanlılar ölkənin şimalında - əsasən Kərkük vilayətində: Kərkük şəhəri, Tuz Xurmatu, Altun körpü, Təzə Xurmatu Daquq, Badava, Bəşir, Böyük hasar, Biləvə, Qarabulaq, Qızılyar, İftixar, Yayçı, Yarvərli, Yengicə, Köküz, Gümbədlər, Leylan, Ömər Məndən, Tərcil, Tisin, Toxmaqlı, Türgələn, Çardaxlı kəndlərində, Kifri, Tərətəppə, Əbud, Birəvçulu, Bostamlı, Talxanlu, Qaranaz, Ənbuhəsən, Ənbusabah, Əmirli, Əski Kifri, Yeşiltəpə, Kəhriz, Kinkirban, Kötəburun, Laqum, Məftun, Para-para, Pirvaz, Pirəhməd, Səyyad, Süleyman bək, Tel Mənzil, Üçtəpə, Xasadarlı, Hasarlı, Hələvə, Cabbarlı, Şirvanə kimi şəhər və qəsəbələrdə məskən salıblar. Bundan başqa, Diyalə vilayətində, Şahraban, Dəlli Abbas, Məndəli, Qarağan, Qızlarbat, Qızılca, Mənzəriyyə, həmçinin Ərbil, Mosul, Bağdad, Samirə kimi iri şəhərlərdə də yaşayırlar.

İraqda Azərbaycan Türklərinin məskunlaşması eramızın VII əsrinə təsadüf edir. İlk zamanlar əsgəri bir heyət olaraq Bağdadda xidmət edən Azərbaycanlılar sonradan ciddi nüfuz qazanıblar və həmişəlik burada yaşamalı olublar. Xüsusilə də, xəlifə Mötəsim öz ətrafına xeyli Azərbaycan Türkü toplamışdı. Onun bu hərəkətinə qarşı Ərəblər arasında yaranan e'tiraz və qalxa biləcək mübarizə dalğasından qorunmaq məqsədilə Bağdaddan 120 kilometrlikdə yerləşən Samarra - "Surra man raa" şəhərini saldıran Mötəsim paytaxtı oraya köçürür. Beləliklə, İraqda Azərbaycanlıların və digər Türk xalqlarının ilk böyük koloniyası yaradılır. Xilafətin Səlcuq Türklərinin nüfuzu altına keçməsindən sonra soydaşlarımızın siyasi, hüquqi və mədəni inkişafı dirçəldi. Mosul (1127-1228), Ərbil (1144-1232) Atabəylikləri yarandı, xüsusilə, şimal əyalətlərindən İraqa köçürülən Türklərin durumu yaxşılaşdı. Tədricən Bağdad və onun ətrafında yerləşən ərazilər Azərbaycan Türklərinin nəzarətinə keçdi.

Cəlayirilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər dövründə İraq Azərbaycanlıları bütün sahələrdə yüksək dövlət postlarında təmsil olunurdular. Azərbaycanlıların elm, ədəbiyyat, me'marlıq, musiqi sahəsində uğurları artmağa başladı. Azərbaycan Türkcəsi Fars və Ərəb dilləri kimi üstün mövqe qazandı. Qaraqoyunluların hakimiyyəti illərində Türk dili dövlət səviyyəsində nüfuz qazandıqdan sonra mədrəsələrdə ana dilimizdə tədrisə başlandı. Azərbaycanlılar Bağdad ətrafı ərazilərdə sıx-sıx məskunlaşıb, bə'zi yerlərdə sayca Ərəblərdən üstün olmaqla, doğma mədəniyyəti, musiqi və ədəbiyyatı, ənənələri təbliğ edirdilər. Burada yerləşən dini ziyarətgahlara, ticari məqsədlə İraq'a edilən səfərlər Azərbaycan Türkləri üçün çox rahat və sərbəst idi.

Osmanlı imperiyasının qüvvətlənməsi, yeni ərazilər əldə etmək iddiası 1514-cü ilin məşhur Çaldıran vuruşmasından sonra İraq'ın bu dövlətin nəzarətinə keçməsinə şərait yaratdı. Şah Abbas'ın dövründə qısa müddətə geri qaytarılan İraq Sultan VI Murad tərəfindən yenidən Osmanlı imperiyasının tabe'liyinə keçirildi. Osmanlı dönəmində İraq'a Anadolu'dan Türk ailələri köçürülməyə başladı. XVIII əsrin əvvəllərində isə Qarabağ Xanı Pənahəli Xan bu ərazidən əvvəllər İraq'a köçürülmüş elatları geri qaytarmağa cəhd göstərdi.

I Dünya Müharibəsinə qədər Osmanlı imperiyasının tabe'liyində qalan İraq'da soydaşlarımızın hüquqları, mövqeyi İngilislər tərəfindən qismən də olsa qorunurdu. 1920-ci ildə onların tə'sirilə qurulan İraq hökumətində bir Kərkük Azərbaycanlısı nazir postuna təyin olundu. 1922-ci ildə İraq-İngiltərə sazişinin 3-cü maddəsinə görə, Azərbaycanlılar ana dilində tədris almaq hüququ əldə etdilər. Lakin onlara verilən hüquqlar sonradan İraq hökuməti tərəfindən kobud şəkildə pozuldu.

1958-ci ildə İraq'da respublika qurulmasında yaxından iştirak edən Azərbaycan Türkləri ilk illər müəyyən hüquqlar əldə etdikdən sonra 1959-cu ilin 1 fevralında Bağdad'da Azərbaycan dilində radyio açıldı. 1960-cı ildə Bağdad'da Türkmən Qardaşlıq Kulubu (sonradan Ocaq oldu) yaradıldı. İraq Azərbaycanlılarının iradəsilə təşkil olunan kulub onların rəsmi nümayəndəliyi kimi sosiyal-mədəni sahədə fəaliyyət göstərməyə başladı. 1961-ci ildə "Qardaşlıq" jurnalının nəşrə başlaması kulubun ilk mühüm işlərindən idi. İraq Azərbaycanlılarının tarixini, yaşam tərzini, dünya baxışlarını əks etdirən jurnal 156 saylı 1977-ci il 6 fevral tarixli qərarla BƏ'S partiyasının nəzarətinə keçdikdən sonra nüfuzunu itirdi.

1968-ci il 17 iyun inqilabından sonra İraq Azərbaycanlılarına ana dillərində təhsil almaq, doğma dildə jurnal, qəzet nəşr etmək, Kərkük televiziya və radiyosunda verilişlər açmaq və'dləri verildi. Lakin BƏ'S partiyası hakimiyyətdə möhkəmləndikdən sonra 1971-ci ildən başlayaraq, "Bağdad'dan Kərkük'ədək hamı Ərəbləşməlidir" siyasəti yeridilməyə başlandı. Rəsmi olaraq verilən hüquq və və'dlərin çox hissəsi həyata keçmədi. Buna e'tiraz edən Azərbaycanlı tələbələr, ziyalılar həbs olundular, cəzalandırıldılar. İraq Azərbaycanlılarının asimlyasiya olunması prosesi sür'ətləndirildi. Onların malik olduqları torpaq sahələri, mülklər müxtəlif bəhanələrlə, zorla əllərindən alındı. Azərbaycanlılar, xiristian, Ərəb və Kürdlərdən fərqli olaraq, seçkilər zamanı öz namizədliklərini irəli sürə bilməzdilər. Azərbaycan dili Ərəb dilinin ağır tə'siri altına düşdü. Doğma dildə təhsil almaq hüquqlarını itirən soydaşlarımıza hərb, polis sistemində işləmək, bu yöndə təhsil almaq qadağan olundu. Kərkük və digər ərazilərin adları Ərəbləşdirildi. Əl-Tammim adı verilən Kərkük'də soydaşlarımız ciddi şəkildə sıxışdırıldılar. Tuz Xurmatu və Kifri kimi Azərbaycanlıların çoxlu sayda yaşadıqları ərazilər Ərəb vilayətlərinə birləşdirildi.

Neftlə zəngin torpaqlarda yaşayan Azərbaycanlılar zorla ucqar Ərəb kənd və qəsəbələrinə köçürüldülər. Azərbaycan məktəbləri bağlandı. Bu dildə rəsmi dairələrdə danışmaq qadağan edildi. 7 yaşından sonra Ərəb düşərgələrinə aparılan Azərbaycanlı uşaqlara ərəb dili, mədəniyyəti və ideologiyası öyrədilirdi. Ərəb oğlanlarının Azərbaycanlı qızlarla evləndirməyə həvəsləndirmək üçün hökumət belə gənclərə böyük miqdarda pul vəd edirdi.

Cənubdan yüzlərlə Ərəb ailəsi soydaşlarımızın yaşadıqları ərazilərə köçürülərək geniş səlahiyyət və imkanlar qazanırdılar. Azərbaycanlıların alqı-satqı hüquqları əllərindən alındı. 1980-cı ildən sonra soydaşlarımız torpaq, ev, dükan satın ala bilməzdilər. Şəxsiyyət vəsiqəsi alarkən Azərbaycanlıların milliyyəti zorla dəyişdirilirdi, onlar Ərəb və Kürd millətindən olduqlarını yazmağa vadar edilirdilər. Dövlət işlərində Azərbaycanlılar çalışa bilməzdilər. Soydaşlarımıza məxsus tarixi mədəniyyət abidələri dağıdılırdı. Məsələn, Kərkükdəki Daş körpü, Kərkük qalası uçurduldu. Azərbaycanlılar zorla kürd və ərəblərin çox olduqları bölgələrə sürgün edilirdilər. Ərəb bölgələrinə köçənlər ev əşyalarını götürə bilərdilər. Lakin Kürdlərin ərazisinə köçənlər üst paltarlarından başqa heç nə apara bilməzdilər. Bu cür haqsızlıqlara dözməyən yüzlərlə soydaşımız Danimarka, İsveç, Türkiyə və digər Avropa ölkələrinə mühacirət etməyə məcbur oldu. Nüfuzlu, cəmiyyətdə mövqe qazanan Azərbaycanlılar həbs edilir, gözdən salınırdılar.

Səddam Hüseyn'in hakimiyyəti illərində İraqdakı soydaşlarımızın durumu daha da pisləşdi. Təzyiqlər yolu ilə Azərbaycanlıların qonşu ölkələrə köçməsini gücləndirən Səddam Hüseyn rejimi boş qalan ərazilərdə Kürdləri və Ərəbləri yerləşdirirdi. 8 illik müharibə illərində qardaşı qardaşa silah qaldırmağa vadar edən İraq və İran rejimlərinin amansız, mənfur siyasətinin qurbanları əsasən hər iki ölkədə yaşayan və hər iki səngərdə vuruşan Azərbaycan Türkləri idi.

Müharibədən sonra Azərbaycanlıların öz hüquqları uğrunda başladıqları hər bir çıxış xüsusi qəddarlıqla yatırılırdı. İraq rəsmiləri Azərbaycanlıların sayını qəsdən azaldır, onların 500 min olması barədə açıqlamalar verirdilər. Amma əslində bu ölkədə 2-2,5 milyon arası saya malik olan soydaşlarımızın 1990-cı ilin İraq konstitusiyasında adları belə, çəkilmir. Konstitusiyada "İraq xalqı yalnız Ərəb və Kürdlərdən ibarətdir" bəndini qeyd etməklə insan hüquqlarını kobudcasına pozan, beynəlxalq hüquq normalarını tapdayan Səddam Hüseyn'in rejimi, aydındır ki, soydaşlarımızı bu iki xalqın içərisində "əritməyə" çalışıb. Ərəblərdən sonra İraqda ikinci böyük xalq olan soydaşlarımız dili, mədəniyyəti son günlərədək sərt şəkildə sıxışdırılmaqda, folklor abidələri, ənənələri, mətbəxi, milli varlığı yox edilməkdədir. Soydaşlarımızın kütləvi informasiya vasitələrinə çıxışı yox dərəcəsindədir.

Hazırda İraq Azərbaycanlıları ölkə daxilində və kənarda müxtəlif birliklər quraraq öz sosial-mədəni hüquqlarını bərpa edilməsinə çalışırlar. Bu sırada İraq Milli Azadlıq Hərəkatı, Şimali İraq Türkmən Cəbhəsi, Türkmən Milli Cəbhəsi, İraq Milli Türkmən Partiyası, Türkmən Bağımsızlar Partiyası, Qardaşlıq Ocağı, İraq Türkmənlərinin Kültür Dərnəyi, İraq Türklərinin Kültür və Yardımlaşma Dərnəyi, Avropa Türkmən Dərnəyi, Türkmən Eli Gənclik və Öyrənci Birliyi, Türk Milli Vəqfi, Kərkük Vəqfi kimi qurumlar var. Bu təşkilatlar İraqda başlanan hərbi əməliyyatlar zamanı burada yaşayan soydaşlarımızın zərər görməməsi və tarixi abidələrimizin qorunması üçün müəyyən işlər görüblər, müvafiq dairələrə müraciətlər ediblər. İraqda dini məscidlər, Həzrət Əli, İmam Hüseyn, Həzrət Abbas kimi müqəddəs şəxsiyyətlərlə yanaşı, dahi Füzuli'nin də qəbri, məqbərəsi yerləşir. Bundan başqa, tarixi abidələr, saraylar, tikililərin qorunub saxlanılması, döyüşlər zamanı dağılmaması ehtimalı da güclüdür. Bütün bu tarixi və mədəni varlığımızı qorumaq vəzifəsi isə İraqda və bütün dünyada yaşayan soydaşlarımızın çiyninə düşür.

İraqda 1400 illik tarixə malik olan Azərbaycanlılar tarixin müxtəlif dövrlərində bütün çətinliklərə baxmayaraq, öz milli kimliklərini, mənəviyyatını, ana dilini unutmayıb, ulu babalardan qalan, misilsiz dəyərə malik ənənələri nəsildən-nəsilə ötürərək bu günümüzə çatdırıblar. Bizim isə bu gün öhdəmizə düşən vəzifə qanbir-canbir qardaşlarımızın taleyinə biganə qalmamaqdır

Biz ayrı xalqlar deyilik

Iraq Türkmanları ilə bizi ortaqlıqdan daha çox, eyniyyət bağlayır

بيز آيري خالقلار دئييليك

عراق توركمانلاري ايله بيزي اورتاقليقدان داها چوخ عئينييت باغلايير

"Türkmənbaşı Füzuli'nin nə'şini kimdən istəyəcək?"

Profesor Qəzənfər Paşayev'in sözlərinə görə, İraqda mədəni tarixi abidələrin dağıdılması xəbəri əsasızdır

Ədəbi mühit narahat günlərini yaşayır. Füzuli'nin qəbri, Əbdüllətif Bəndəroğlu'nun taleyi və ən nəhayət, İraq Türkmanlarına məxsus mədəni-tarixi abidələrin dağıntıya mə'ruz qalması barədə gəzən söz söhbətlərin ardı-arası kəsilmir. Bu xəbərlərə aydınlıq gətirmək üçün İraq Türkmanları barədə ictimaiyyətə ilk dəfə ətraflı mə'lumat verən filologiya elmlər doktoru, profesor Qəzənfər Paşayev'ə üz tutduq. Müsahibimlə söhbətə İraq Türkmanlarının kimliyindən və ədəbi-mədəni irsinə dair bilgilərdən başladıq.

- İraq Türkmanlarının mədəniyyəti, məişəti, adət-ənənəsi, dünyagörüşü bizdən qətiyyən fərqlənmir. Ümumiyyətlə, Türkdilli xalqların mədəniyyətində, məişətində ortaq cəhətlər çoxdur. Ancaq Iraq Türkmanları ilə bizi ortaqlıqdan daha çox, eyniyyət bağlayır.

- Qəzənfər müəllim, İraq dövlətində toplum halında yaşayan, bə'zən İraq Azərbaycanlıları, bə'zənsə İraq Türkmanları adı ilə tanıdıqlarımız kimlərdir? Onların tarixi barədə nə demək olar?
- Bu suala cavab verməzdən əvvəl Kərküklü Səid İrmaq'ın bir sözünü yada salmaq istəyirəm. Səid İrmaq 1962-ci ildə Bağdadda ışıq üzü görən "Qardaşlıq" dərgisindəki məqaləsində yazır ki, "Vətən torpağı kiçilib, genişlənə bilər. Sərhədləri tükənə bilər. Şan və şərəfi tapdana bilər. Dini dəyişdirilə bilər. Qalan tək bir varlıq var. O, ana dilidir". Həqiqətən də tarixin keşməkeşlərindən keçən xalq qoruduğu tək bir varlığının - ana dilinin sayəsində folkloruna, adət-ənənəsinə, məişətinə sadiq qalır. İraq Türkmanları belə bir sınaqdan keçiblər. Tarixə nəzər salanda görürük ki, uzun əsrlər boyu bir olmuşuq. Öncə mübahisəli məqamları olmayan yaxın tarixə baxaq. Bildiyiniz kimi, 1868-ci ilə qədər İraq dövləti mövcud olmayıb. Bu ərazi əsrlər boyu Bağdad vilayəti statusunu daşıyıb. Məsələn, 1514-cü ildə Şah İsmayıl Xətai Çaldıran düzündə məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Osmanlı Türkləri ilə müqavilə bağlayır. Bu müqaviləyə əsasən, Bağdad vilayəti Osmanlı imperiyasının tərkibinə keçir. Nadir Şah'ın vaxtında Bağdad vilayəti yenidən geri alınıb. Sonralar isə Osmanlı imperiyasının ərazisində yaradılan bir sıra Ərəb dövlətləri kimi, İraq meydana gəlib.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanlıların bu vilayətə köçmələri barədə mə'lumata qədim tarixi mənbələrdə də rast gəlinir. Bir-bir tarixçilərin adını çəkmək istəmirəm. Nəzərinizə çatdırım ki, tarixçilər bu axını 7 mərhələyə bölüblər. Hesab edirlər ki, Türkmanlar ilk dəfə bu ellərə hicrinin 54-cü ilində gəliblər. Böyük Ərəb tarixçisi Təbəri öz əsərində bu faktı dönə-dönə qeyd edir.

- Türkmanların sayı nə qədərdir?
- 2 milyona yaxındır. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, bə'zilərini Türkman sözü çaşdırır. Halbuki biz tarixən Türkman adlandırılmışıq. Türkman güclü, möhtəşəm, böyük, qüdrətli deməkdir. Qocaman, azman, şişman kimi sözlərmiz də bu qəbildəndir. Heç uzağa getməyək, kilasik ədəbiyyata nəzər salaq. Şah İsmayıl Xətai yazır: "Onda ki, Bağdad içrə Türkman qonar". Və yaxud Nəsimi deyir: "Sənə kimdir deyən Türkmansan?".

- Əsrlər boyu ayrı mühitdə yaşamaq İraq Türkmanlarının ədəbi-mədəni irsinə hansı tə'siri göstərib?
- İlk baxışda fərqli heç nə görmürəm. Sadəcə, onlar uzun illər yad xalqların əhatəsində yaşayıb. Bu, bir tərəfdən yaxşı deyil, tərəqqini ləngidir. Digər tərəfdənsə, xoşbəxtlikdir. Çünki dil, folklor daha mühafizəkarcasına qorunur. Təsəvvür edin ki, "Kitab-i Dədə Qorqud"da işlənən sözlərin əksəriyyətinə İraq Türmanlarının dilində rast gəlinir. Cəfər Cabbarlı'nın "Ana ürəyi", Seyid Əzim Şirvani'nin "Köpəyə ehsan" əsərlərinin əsas motivi də onlardan götürülüb. Mən yenə deyirəm, biz ayrı xalqlar deyilik. Sadəcə, tarixi yaddaşın unutqanlığı və ayrı-ayrı sərhədlərdə qalmağımız ucbatından yadlaşmışıq. Bu bilirsiniz nəyə bənzəyir? "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" adlı kitabımda bu haqda yazmışam. Vaxt gələcək uşaqlarımız necə olub ki, İranda yaşayan Şəhriyar "Heydər babaya salam"ını Azərbaycan dilində yazıb deyə soruşacaqlar. Bilirsiniz, tarixi unutqanlıq var. İndi Dərbənd'dən yad bir el kimi danışılır. Ancaq heç kim fərqinə varmır ki, bu, Azərbaycan'ın ən qüdrətli xanlıqlarından biri sayılan Dərbənd Xanlığı olub. Necə ki, Mosul'da, Kərkük'də Atabəy xanlıqları olub. Və yaxud Nəsimi harda yaşayıb? Hələblə Şam'ın arasında Qara Türkman xanlığında. İndi dilimizdə işlətdiyimiz Qaradüz, Qayazı sözlərinin kökü ora gedib çıxır. Eləcə də Füzuli. Bayat elində doğulub və bütün ömrü boyu oradan kənara çıxmayıb.

- Yeri gəlmişkən, uzun illər apardığınız tədqiqatlar zamanı adını çəkdiyiniz görkəmli şairlərin həyat və yaradıcılığına dair hansı yeni faktlarla qarşılaşmısınız?
- Əvvəla, onu deyim ki, uzun illər bizdə Nəsimi Allah'a qarşı çıxdığına görə e'dam olunub fikri formalaşdırılıb. Ancaq bu, belə deyil. Sadəcə, Sovet ideologiyasının tə'siri ilə Nəsimi'nin e'damı bu cür qələmə verilib. Gəlin Nəsimi'nin yaradıcılığına baxaq. O heç vədə Allah'a, yaradana qarşı çıxmayıb. Hətta Nəsimi'nin ölümünə fitva veriləndə qazilər yığışırlar. Və istər-istəməz sual ortalığa çıxır ki, Nəsimi nəyə görə e'dam olunur? Qazilərdən biri şər ataraq deyir ki, o Allah'a qarşı çıxdı, mən eşitdim. Nəsimi kəlme-yi şəhadətini deyərək, cavab verir ki, yalandır, iftiradır. Sadəcə, Nəsimi Qaraqoyunlu dövlətinin tərəfdarlarından idi. Xalq arasında böyük nüfuzu olan Nəsimi'nin bu mövqeyi qarşı tərəfi aqresivləşdirirdi. Bu səbəbdən də Misir sultanı Məhyəddin Nəsimi'nin ölümünə fitva verib. Həqiqət budur. Təsadüfi deyil ki, Nəsimi e'dam olunduqdan sonra bir əli və bir qolu Qaraqoyunlu dövlətinə, o biri əli və qolu isə Diyarbəkir'ə göndərilir. Heç uzağa getməyək, Nəsimi dinə qarşı çıxdığına görə e'dam olunmuşdusa, nəyə görə İraqda Nəsimi'nin böyük bir mavzoleyi ucaldılıb? Hələbdə Nəsimi adına küçə var. Yaradıcılığına gəlincə, bir neçə il bundan əvvəl Bəndəroğlu ilə birgə Nəsimi'nin yeni əlyazmasını tapdıq. Həmin əlyazmalar kitab şəklində ışıq üzü gördü. Onu da deyim ki, 1987-ci ildə "İraq divanı" adı ilə çap olunan bu kitabdan Nəsimi'nin 30 yaxın dinlə bağlı şe'ri çıxarıldı. 1980-ci ildə isə Füzuli'nin Mosulda yeni əlyazmalarını aşkarladıq. Və Həmid Araslı'nın elmi rəhbərliyi altında Sinan Səid'in həyat yoldaşı Raidə xanım bu əlyazmalarla bağlı disertasiya müdafiə elədi.

- İraq Türkmanları mədəniyyətləri, tarixləri ilə bağlı daha nələri mühafizə edə biliblər?
- Məncə, ən böyük yaddaş xalqın folklorudur. Folklor elə bir ümmandır ki, o heç vaxt bitib-tükənmir. O, həmişə saflığını qoruyan incilər məbədidir. İraq Türkmanlarına bu məbədi qoruyub saxlamaq müyəssər olub. Kərkükdə Qarabağlı məhəlləsi, Şirvan qalası var. Onu da deyim ki, Kərkükdə "Qarabağ şikəstəsi"ni də oxuyurlar. Və bütün xalq mahnılarımız eynidir. Mən deyərdim İraq bəlkə də yeganə Ərəb dövlətidir ki, biz onunla qırılmaz tellərlə bağlıyıq. Bu tellərlə bağlı kilasik ədəbiyyatımızda yetərincə faktlar var. M. P. Vaqif də, M. V. Vidadi də "Durnalar" şe'rində "Bağdad" deyə İraq Türkmanlarına üz tutub.

- İraq Türkmanlarının mədəni hüquqları barədə mə'lumat verə bilərsizmi? Ana dilində təhsil almaq imkanları necədir? Bu dildə qəzet, jurnal nəşr olunurmu, radiyo, televiziya verlişlərini dinləmək imkanları varmı?
- Vaxtilə bunların hamısı olub. Hətta mədəniyyət, təhsil nazirlikləri nəzdində departamentləri də var idi. Ancaq nahaqdan demirlər ki, kiçik xalqın faciəsi böyük olur. İraq Türkmanları ana dilində necə təhsil alsınlar? Dövlət dili Ərəb dilidir. Bütün ali təhsil müəssisələrində, ictimai yerlərdə bu dil hakimdir. Ona görə də İraq Türkmanları ərəb dilində təhsil almağa məcburdular. Vaxtilə Seyid Əzim Şirvani deyirdi ki, Rus dilinə ehtiyacımız çoxdur, bilməsək dil əlacımız yoxdur. İraq Türkmanlarının da Ərəb dilinə ehtiyacları var. Təəssüf ki, 80-ci illərdən e'tibarən yuxarıda söylədiklərimin çoxu aradan götürülüb. İranla müharibə, daha sonra beynəlxalq aləmlə münasibətlərin kəskinləşməsi ölkəni ağır duruma saldı. Elm adamları, o cümlədən, ziyalılar ölkəni tərk etdi. Son hadisələr isə göz qabağındadır.

- Fürsət düşmüşkən, son hadisələrə toxunaq. Deyilənə görə, Kürdlər Kərkük və Mosulda mədəni-tarixi abidələri dağıdıblar.
- Bildiyiniz kimi, son İraq hadisələri vaxtı Kürdlər Mosula və Kərkük'ə girsələr də, qısa vaxt ərzində bu ərazidən çıxarıldılar. Həmin ərazidə olan mədəni-tarixi abidələrin dağıdılmasına gəlincə, narahat olmağa əsas yoxdur. Çünki orada olan əsas abidələr dinlə bağlıdır. Dinlə bağlı abidələrə isə heç kim toxunmur. Birinci Allah'dan qorxur, sonra da bəndədən. Ümumiyyətlə, son İraq hadisələrində heç bir müqəddəs yerə toxunulmayıb. Yeganə tarix muzeyi dağıdılıb. O da xalq üçün nə qədər önəmli və müqəddəs olsa da, dini nöqte-yi nəzərdən heç bir önəm kəsb eləmir.

- Yeri gəlmişkən, Füzuli'nin qəbri ilə bağlı müxtəlif versiyalar var. Bə'ziləri deyir ki, Füzuli'nin qəbri 20 il əvvəl yoxa çıxıb. Bə'ziləri Səddam Hüseyn'in göstərişi ilə bu ərazinin asfaltlandığını iddia edir. Ən son versiyaya görə isə Türkmənbaşı Füzuli'nin nə'şini almaq niyyətindədir.
- Bu versiyaların hamısı yalandır. 1980-ci ilin əvvəllərində Kərbəla'da İmam Hüseyn və Həzrət Abbas məscidinin ətrafını təmizləmək qərarı verildi. Çünki burada evlər bir-birinə həddən ziyadə yaxın idi: məscidləri ziyarət eləmək mümkün olmurdu. Ona görə də İmam Hüseyn və Həzrət Abbbas'ın məqbərəsinin ətrafınını təmizlədilər. Bu zaman qiblə qapısının 20 metrliyində olan Füzuli'nin qəbrini də köçürdülər: onun böyük mavzoleyini dağıtdılar, nə'şini isə gətirib İmam Hüseyn məscidində qədim əlyazmaların qorunduğu zalın girişində dəfn etdilər. Şəxsən mən 1994-cü ildə Kərbəla'ya gedəndə Füzuli'nin qəbrini ziyarət elədim. Bu barədə deyilənlərin və yazılanların hamısı yalan və şayiədir. Ötən əsrin 90-cı illərində, Füzuli'nin yubileyi ərəfəsində də belə bir şayiə yayılmışdı. Onda da biz bu yersiz söz-söhbətlərə son qoyduq. Türkmənbaşı'nın Füzuli'nin nə'şini alması xəbəri isə tamam məntiqsizdir. Araya nifaq salmaq üçün bu xəbəri yayırlar. Bir də axı Türkmənbaşı Füzuli'nin nə'şini kimdən istəyəcək? Amerika generalından? Bir faktı da deyim, hazırda Füzuli'nin İmam Hüseyn məqbərəsində olan qəbrinin başdaşında belə yazılıb: "İraq şairi Füzuli". Başdaşının aşağı hissəsində isə "Füzuli Türk dillərinin Azəri ləhcəsində və Ərəb, Fars dillərində yazıb" sözləri var.

- Türkman və Azərbaycan mədəni ədəbi əlaqələrini yaradanlardan biri olan Əbdüllətif Bəndəroğlu'nun taleyi barədə nə deyə bilərsiniz?
- Yeri gəlmişkən, elə mən də bu məsələyə münasibətimi bildirmək istəyirdim. O gün Rövşən Novruzoğlu - gərək ki, özünü politoloq aldandırdı - Bəndəroğlu ilə bağlı əsassız bir açıqlama verdi. Nəzərinizə çatdırım ki, Bəndəroğlu neçə illərdir Anadolu agentliyinin İraqda təmsilçisidir. Və İraqda İnformasiya Nazirliyi dağıdılarkən, bütün agentliklər mehmanxanada məskunlaşdı. O cümlədən, Bəndəroğlu. Mən hər gün onunla əlaqə saxlayıram, sağ-salamatdır. Hərçənd Rövşən Novruzoğlu'nun bu açıqlamasından sonra qələm yoldaşlarımız da ciddi narahat olmuşdular.

- İraq Türkmanları ilə Azərbaycan'ın müasir ədəbi-mədəni əlaqələri hansı səviyyədədir?
- İraqda Əbdüllətif Bəndəroğlu'nun əməyi sayəsində "Azərbaycan hekayələri", "Azərbaycan şairləri", "Azərbaycan şe'rindən seçmələr" adı kitabları, həmçinin Nəbi Xəzri'nin, Bəxtiyar Vahabzadə'nin, Elçin'in əsərləri ışıq üzü görüb. Kamil Vəli Nərimanoğlu'nun "Elin yaddaşı, dilin yaddaşı" və mənim iki kitabım Bağdad'da nəşr olunub. Bağdad'da çıxan "Yurd" və "Birlik səsi" jurnalında Azərbaycanla bağlı həmişə silsilə yazılar gedir. Hazırda Kərkük diyalektinin fonetikasını çapa hazırlayıram. Elmlər Akademiyasının xətti ilə Kərkük diyalekti barədə ətraflı kitab nəşr olunacaq. Bir sözlə, əlaqlərimiz indi də sıxdır.

- Əlaqələrin sıx olmasına baxmayaraq, bildiyimizə görə, hazırda bu sahə ilə məşğul olan tədqiqatçılarımız, demək olar ki, yox səviyyəsindədir.
- Elədir. Ən müxtəlif illərdə ayrı-ayrı alimlərimiz bu sahəyə maraq göstərsələr də, mütəmadi, demək olar ki, heç kim məşğul olmayıb.

- Necə oldu ki, Siz bu sahəyə maraq göstərdiniz?
- Bunun qəribə tarixçəsi var. Mən Xarici Dillər İnstitutunu bitirmişəm. İşimlə əlaqədar İraq'a göndərildim. O vaxt belə səfərlərə bir il öncədən hazırlıq görülürdü. Üzə çıxmasam da, yazı-pozu ilə məşğul olduğumdan Yazıçılar İttifaqı və Elmlər Akademiyası ilə əlaqələrim var idi. İraq'a getdiyimi eşidən yoldaşlar mənə məsləhət gördülər ki, Rəsul Riza'nın "Azərbaycan" jurnalında dərc edilən "Uzaq ellərin yaxın töhfələri" adlı məqaləsini oxuyum. İraqda yaşayan Azərbaycanlılardan bəhs edən məqalə ilə tanış olduqdan sonra mövzu ilə maraqlanmağa başladım. Daha sonra Məmmədağa Şirəliyev mənə məsləhət gördü ki, səfər müddətində İraqda yaşayan Azərbaycanlıların diyalektini öyrənim. Mən də öyrəndim. 1969-cu ildə "Kərkük diyalektinin fonetikası" mövzusunda namizədlik disertasiyası müdafiə etdim. Diyalekt isə elə sahədir ki, onu öyrəndikcə istər-istəməz folklorun materiyallarını yığırsan. Beləliklə, bütün ömrümü bu sahəyə bağladım. 1968-ci ildə Rəsul Riza ilə birgə ərsəyə gətirdiyimiz "Kərkük bayatıları" kitabı çıxdı. Bu kitab mənim üçün çox əzizdir. Çünki Rəsul Riza adımın onun adı ilə yanaşı getməsini rəva bilib. Onda mən cavan idim. Hazırda İraq Türkmanları ilə bağlı 20-dən artıq kitabın müəllifiyəm. 2000-ci ildə möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev "Qardaşlıq" dərgisinə müsahibə verərkən, belə bir ifadə işlətdi: "Tarixi araşdıranda gördüm ki, Quzey Azərbaycan da, Güney Azərbaycan da, İraq Türkmanları da bir bütövün parçalarıdır". Mən bir bütövün parçasını öyrəndiyimə və bu parçalar arasında tanışlıq yaratdığıma görə fəxr edirəm...

Xiristiyan/Məsihi Azərbaycan Türkləri:

Kərkük'dəki "Qala Govurları"

خيريستييان-مسيحي آزربايجان توركلري: قالا گووورلاري

Dadaş Qaraqoyunlu Qızılbaş

İnanan Azərbaycan Türkləri arasında Şiə, Ələvi, Bahayi və Sünniliyi mənimsəyənlerin var olduğu az çox bilinsə də, Xiristiyan/Məsihi Azərbaycan Türklərin haqqında çoxu insanın bilgisi tətmin ediçi deyildir.

Məsihi Türkler Iraq Türklərinin Kərkük'də yaşayan kiçik topluluğudurlar. Obir Türklərin "Qala Govuru" adlandırdıqları bu Xiristiyan/Məsihi Türklərin sayısı əvvəllər 30.000 nəfər ətrafında olsa da, bugün Kərkük'dakı cəmi sayılarının təqribən 5.000 nəfər olduğu guman edilir. Bunların Kərkük'də "Mar Yusuf" (Şatırlı Məhəlləsində) və "Qırmızı Kilisə" (İskan Məhəlləsində) adında iki də kilisəsi vardır.

Aşağıda onların Mədrəşlərindən (=Saldlamaq) birini verirəm. Bu Mədrəşlər, Türk Məsihilerin ölüləri üçün kilisələrində uzun hava tərzində oxuduqları İlahilərdir.

Gənc Qızlar üçün Mədrəş

Ya Rəbbi-r Rəhman ki haqdır fərzin
Əfv et ya Hənnan bu bakirə qızı!

Məcdəli* minbərdə ey göy sultanı
Görək caariyəvi və mo'min cani

Aləmdən çıxdı xəyali məstur
Qisməti qalxdı vermədi səbir

Sənden əmr çıxdı olundu dəstur
Movla qəbul etdi məskəni qəbir

Gənclik ömründə olundu fərman
Qalmasın zindanda bir müddət zaman

Hər vaxt hər gündə eylədi fiqan
Rəbbim qarşıvda olmasın peşman!

Sara Xatun'a sən yoldaş eylə!
Rifqə gəlinə sən bacılıq eylə!
Hanna Əlişuva'ya** sən gumandaş eylə!
Şərif günündə suçun bagış eylə!

*Məcdəli=Maqdalena
**Əlişuva=Elizabet

Kərkük bizə İraq deyil

كركوك بيزه ايراق دئييل


Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq Türkmanları bir bütövün parçalarıdır- Heydər Əliyev

گونئي آزربايجان٬ قوزئي آزربايجان و عراق توركمانلاري بير بوتؤوون پارچالاريدير- حئيدر عليييئو

"ONLAR BİZİM DOĞMACA BACI-QARDAŞLARIMIZDIR..."
Bəxtİyar Vahabzadə

Bə'zi dünyadan və tarixdən bixəbərlər İraq'da yaşanan son proseslərə "Bizə nə? Özümüzün ən azı Qarabağ boyda dərdimiz var" pirinsipi ilə yanaşırlar. Əslində isə bu qədim sivilizasiya məskənindəki olayların bizimlə kifayət qədər bağlılığı vardır. Ən azı ona görə ki, bəşəriyyətin bir parçası olan İraq Müsəlman dünyasının bir üzvüdür. Və ən başlıcası, əsrlərdir ki, bu ölkənin Kərkük və Ərbil vilayətlərində hazırda sayları 2 milyon yarıma çatmış qanbir, canbir soydaşlarımız - Türkman adlanan Azərbaycan Türkləri yaşayır.

Bu gün İraq'ı işğal etmiş koalisiya qüvvələrinin Kərkük'də soydaşlarımıza dəxli olmayan qondarma bir dövlət quracağı barədə mə'lumatlar səslənir. Bu, tarix boyu neçə yerə bölünmüş Azərbaycan'ın ürəyinə daha bir yara olmayacaqmı?

Bu gün biz burda dura-dura Xəzər'in o tayından Türkmənbaşı guya Kərküklülər Türkməndir deyə, soydaşlarımıza yiyəlik eləmək, hətta Füzuli'nin qəbrini Aşqabad'a köçürmək cəhdlərində bulunur.

"Tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq Türkmanları bir bütövün parçalarıdır". Bu fikir Azərbaycan'ın dövlət başçısı Heydər Əliyev'ə məxsusdur.

Dərinlikləri ən azı Tusi, Füzuli dönəmlərinədək çıxan Azərbaycan-İraq tarixi əlaqələrinin araşdırılmasında profesor Qəzənfər Paşayev'in xüsusi xidmətləri olmuşdur.

20 iyun 2001-ci il tarixdə Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyində "Azərbaycan-İraq (Türkman) Ədəbiyyat və Mədəniyyət ekspozisiyası"nın açılış mərasimi keçirilmişdir. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə xatirə kitabında yazır: "Tarixin hansı amansız dövründəsə doğma yurdlarından ayrı düşüb İraq torpağında özünə yeni yuva quran Kərküklü qardaşlarımız ayrılıq dərdlərini "Bilmirəm haralıyam, Torpağım, daşım qərib" - xoyratında nə gözəl ifadə etmişlər... Bu deyimin daşıdığı mə'nanı çözələsək, sözlərin altında gizlənən od-yanğı bizi də yandırar... Demək, xalqın yaratdığı iki misra böyük bir tarixdən - Kərküklülərin İraq torpağına məhz Azərbaycan'dan köçmə olduqlarından xəbər verir. Onlar bizim doğmaca bacı və qardaşlarımızdır" (MEA, N. Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyi, "İraq bizə İraq deyil", 2002).

Azərbaycan ərazilərindəki Ağdaş, Ağdam, Bilava, Boyat, Qarabulaq, Qaraqoyunlu, Qarabağlı, Əmirli, Yayçı, Yengicə, Mərdinli, Üçtəpə, Göytəpə, Xasa, Çardaqlı v. s. rayon, şəhər, kənd adlarına eynilə Kərkük dolaylarında da təsadüf edilir. Kərküklülərin xoyrat və dastanlarında tez-tez Qarabağ, Gəncə, Şirvan kimi yer adlarından söhbət gedir. İraq'ın Kifri məntəqəsi yaxınlığında "Şirvan" qalası vardır. "Şirvan" qalası İraq'da yaşayan Azərbaycan Türklərinin tarixi abidəsi kimi 1961-ci ildə Bağdad'da çap olunan İraq Respublikasının xəritəsində öz əksini tapmışdır.

Kərküklü soydaşlarımızla ləhcə fərqlərimiz də çox cüz'idir. Araşdırmaçı Məhəmməd Xurşid Davudlu yazır: "Tarixin bəlli olmayan çağlarında Türkmanların Güney Azərbaycan bölgəsindən köç edib burada yerləşməsi apaydın bir həqiqətdir. Qonuşduqları ləhcə və bir çox əşirət adları bunu isbat etməkdədir. Bəşir köyündə Marağalılar, Bayat əşirəti ilə Tuz Xurmatu bölgəsində Şahsevənlər tayfası buna birər kiçik dəlildir".

Araşdırmalar Türkmanları hazırda Türkmənistan'da yaşayan Türkmənlərlə eyniləşdirənlərin də səhv etdiyini sübut edir. Əbdüləzəl Dəmirçizadə yazır: "O dövrlərdə Türkman etnonimi indiki mə'nadan bir qədər fərqli işlənmiş, hətta indi Bağdad ətrafındakı Azərilərin Türkman adlandırılması da bu sözün əvvəlki mə'nası ilə əlaqədardir".

M. Ə. Rəsulzadə deyirdi: "Milləti təmsil edən müştərək əlamətlərin başlıcası dil, din, adət-ənənə və ədəbiyyatdır".

Hazırda Ermənilər tərəfindən ABŞ-ın İraq'dakı "qara siyahısı"na daxil etdirilmiş məşhur Kərkük ziyalısı, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, BDU-nun fəxri doktoru Əbdüllətif Bəndəroğlu'nun Kərkükdəki Gürgürbaba dağına xitabən yazdığı aşağıdakı sətirləri İraqdakı soydaşlarımızla ortaq dərdlərimizin tərcümanıdır:

Gürgür baba, Heydər baba ağladı,
Şəhriyar'ın yarasını bağladı.
Daşa dönən ürəkləri dağladı,

Sən də bir az Təbriz üçün yan, baba,
Qan qardaşı, qan qusuruq, qan, baba!..

Sultan LAÇIN

ائی کرکوک!

بو يازي كركوك -پرشين بلاگدان آلينيبدير

صادق بشيرلی کرکوکلو

ياپيشسين جيسميمه دردين، سريلسين کؤکسومه آهين
غمين بو باشه گلسين هم قادان بو جانه ائی کرکوک!

گوزه‌لدير توپراغين دونياده لؤ´لؤ´دن، جواهيردن
داشين بنزه ‌ر د‌نيزلرد‌ن چيقان مرجانه ائی کرکوک!

ولاکين ديشده بارماق، چوق يورکده اودلو حسرت وار
کي، دؤنموش توپراغين بير قورخولو زيندانه ائی کرکوک!

سوسوز قالميش «چاييندان» آغلادی «صادق»(۱) گئچه ن گونلر
«خاصان»(۲) آقدی بو گونلر آمما دؤنموش قانه ائی کرکوک!

يوره‌کلر دوغروسو «گورگور بابا»ن(۳) تک اودلودور، اودلو
اودوندان قالميشيق بيللاهی يانه ـ يانه ائی کرکوک!

آچيق ـ آشکاری بو دولموش کي، آلتين «قاره آلتيندان»(۴)
ند‌ن قالميشسان آمما هر زامان ويرانه ائی کرکوک!

او گون «صادق» زامانی دوشدو اهلين هر چتين درده
بو گون بيزلر چالينديق گؤر نه ياندان ـ يانه ائی کرکوک!

قارا نفتيله غربين ائولری گون تک ايشيقلاندی
دومانی آمما دؤنده ‌ردی سنی کولخانه ائی کرکوک!

کناريندان اسه ن يئللر دئشير ياره ‌م، سؤکور درديم
نولور بين دفعه‌ ده درديم دئسه ‌م لوقمان´ه ائی کرکوک!

يوزون چوق موم(۵) گيبی پارلاتما اينصاف ائت، مورووت قيل
کی وار بوردا قاناتی چوق قيريق پروانه ائی کرکوک!

مگر ليلا´سن ائی جانلار عزيزی! سن بو دؤوراندا؟
منی مجنون تک ائتميش فورقتين ديوانه ائی کرکوک!

اينان سنسيز مئی ايچسه م ‌ده دؤنه ر آغزيمدا مئی زهره
اولور غمخانه‌ تک سنسيز منه مئيخانه ائی کرکوک!

بو آقشاملار گيبی سن‌ ده بيله‌ يدين باشداکی حاليم
گؤره ‌يدين بير نئجه درديم گلير طوفانه ائی کرکوک!

آغيرتديم باشلاری شئعريله، شئعريم دولدو ايسميندن
قولاق وئر «قوم»دان افلاکه چيقان افغانه ائی کرکوک!

توکه نسه ‌يدی بو غربوت ييللری عؤمرومده، دؤنسه‌يديم
باسارديم داشينی ـ توپراغينی بو جانه ائی کرکوک!

---------------------------

(۱). رحمتليک «محمد صادق»: کرکوگ´ون ان ‌شؤهرتلی اؤنده‌ گله ن و «فارسجا. عربجه و تورکجه» ديللرينده بديعی اثرلر ياراتميش اولان شاعير. ۱۹۶۷ م ييلنده وفات ائتميشدير.
(۲). خاصا: کرکوک شه هه ری‌نين اورتاسيندان کئچه ن بير چای آدی‌دير.
(۳). گورگور بابا: کرکوک´ده هميشه شؤعله ساچان بير نفت يا خود گاز قويوسونون آدی‌دير.
(۴). آلتين: قيزيل.// قاره‌آلتين: نفت.
(۵). شام، شمع

مأخذ: صادق بشيرلی کرکوکلو. شئعر مجموعه‌سی: يوواسيز قوش. موقدديمه: ائلشن اوريادلی. ايران: قوم: دارالاعتصام؛ للطباعه و النشر. بيرينجی چاپ. چاپخانه مهر. ۱۹۹۷. ميلادی.

بو شئعری شاعير قوم´دا سورگون اولارکن، کرکوک´ون فورقتينده و حسرتينده سؤيله‌ميشدير. آنجاق آمئريکا´نين يوروشونده صدامم´ين بعث رئژيمی داغيلاندان سونرا عزيز شاعير صادق بشيرلر جنابلاری‌ دا عراق´ا کوچدو و اؤز دوغما يوواسی و آنا يوردو کرکوک´ه يئتدی و حسرت گونلری اؤتدو. عزيز بشيرلی´‌يه عراق تورکلريله بئله موتلو و قوتلو ياشاييش ديله‌ييريک!

کورد پيشمرگه لری کرکوکه گيريبلر

11/04/2003

قديم دؤورلردن آذربايجان تورکلرينين يوردو اولان کرکوک و موصول`دا آذربايجان تورکلری ياشاماقداديرلار, آنجاق صفوی دؤوروندن بری يارانميش فاصيله دن سونرا اونلار اؤزلرينه تورکمان دئييرلر.

عراق`دا موصول و کرکوک`ده ياشايان تورکمانلار`ا قارشی صددام رئژيمی بير طرفدن, کوردلر باشقا بير طرفدن گؤرونمه ميش سيتملری ائتميشلر. يوز مينلرله تورکمان آتا بابا يوردوندان ديدره گين سالينميشدير. صددام رئژيمينين ييخيلماسيندان سونرا, دونن کورد پيشمرگه لری تورکمانلارين ياشاديغی کرکوک شهه رينه گيريبلر. پيشمرگه لری کرکوک`ده کی دولن بينالارينی داغيديبلار. تورکمانلارلا باغلی فاکتلاری آرادان آپارماق اوچون اونلار کرکوک`ون سندلر، قئيدييات و آرشيو ايداره لرينه هوجوم ائديبلر. بير چوخ سندلری چيخاريب يانديريبلار. اونلار بونونلا تورکمانلارين کرکوک`ده ياشاماسينی اينکار ائتمه يه چاليشيرلار. کورد پيشمرگه لری تورکمانلارا عاييد اولان قبير داشلارينی سينديرير داغيديرلار.

آرتيق تورکمان عاييله لر کرکوک`دن اوزاقلاشديريلماغا باشلاميشدی کی، تورکييه جمهورييتی ايراده سينی بير داها اورتايا قوياراق اولتيماتوملا چيخيش ائتدی. تورک اردوسو کورد پيشمرگه لرينين کرکوک`دن چيخماسی اوچون 24 ساعات مؤهلت وئردی. تورک اردوسو بيلديريب کی، 24 ساعاتا قده ر کوردلر کرکوک`و ترک ائتمه زسه ايلک اؤنجه هاوا داها سونرا ايسه قورو هوجوما کئچه ره ک تورکمانلاری قوروياجاقدير.

تورکييه دونيا بيرلييی و آمئريکا قارشيسيندا اساس اوچ شرطله چيخيش ائديب. 1کوردلر کرکوک`ه گيرمه يه جک .2 کوردلر کرکوک`ون ايداره سينده تمثيل اولونماياجاق 3 اهالی نيسبيتينی دييشمه يه چاليشيلماماليدير و کورد عاييله لری کرکوک`ه کؤچمه مه ليدير تورکمانلارين تهلوکه سيزلييی قورنماليدير. تورکييه جمهورييتی خبردارليق ائديب کی، بو شرطلرين هر-هانسی بير هاچانسا پوزولارسا تورک اردوسو عراق`ا گيره جک .

تورکييه نين کوردلره کرکوک`دن چيخمالاری اوچون 24 ساعات واخت وئرمه سی جاوابسيز قالمادی. آمئريکانين خاريجی ايشلر ناظيری بيان ائتدی کی، کوردلر کرکوک`دن چيخاجاق. کورد ليدئرلری طاليبانی و بارزانی ده کوردلرين بوگون يا دا ساباح کرکوک`دن چيخاجاقلارينی بيلديريبلر

THE IRAQI TURKOMANS: WHO THEY ARE AND WHAT THEY WANT

By David Nissman Revised version: Iraq Report, Volume 2, Number 5 (5 March 1999)

A key to understanding why the maintenance of Iraq's territorial integrity is viewed by many as critical is a knowledge of the country's enormous ethnic and religious diversity, the aspirations of these groups, and the problems they face now. One of these ethnolinguistic components is the Turkoman minority which has made a major effort to define itself both to itself and to the world community.

At the First (Iraqi) Turkoman Congress, held in Irbil from 4-7 October 1997, a "Declaration of Principles" was adopted. The second article defines who they are and what the name "Turkoman" represents: "The name Turkoman represents a people belonging to the Muslim Oghuz branch." According to this principle, they "migrated from Central Asia to today's Turkmenistan." This migration, according to them, began in the year 53 A.H. Here they are no doubt referring to the immigrations leading to the foundation of the Seljuk empires, which also brought a large part of the ancestors of the present-day Turks of Anatolia, the Caucasus, and Turkmenistan to the regions which they now inhabit. All three Turkic peoples -- the Turks of Turkey and the Balkans, the Azeris of Azerbaijan and Iran, and the Turkmen of Turkmenistan, Iran, and Afghanistan are members of the Oghuz group of Turkic languages. That means that there is a relatively high degree of mutual linguistic comprehensibility among them.

Article Three of the "Declaration of Principles" clarifies how the Iraqi Turkomans perceive their linguistic kinships among the Oghuz Turks: "The official written language of the Turkmans is Istanbul Turkish, and its alphabet is the new Latin alphabet." By contrast, in Turkmenistan, the official written language is the Turkmen of Ashgabat, and the alphabet is the modified Cyrillic script imposed on them under the Soviet regime.

When Ashgabat discovered the presence of Turkomans in Iraq in the early 1970s, a Turkmen literary newspaper published a number of Iraqi Turkoman short stories which had to be accompanied by vocabulary lists to aid readers in understanding the language. This is because, as stated in Article Three, the Turkic language in Iraq was much closer to that of Istanbul than Turkmenistan. Hence, the ambiguity of the name "Turkoman;" it is, firstly, an English rendition of a Persified expression; Turkman represents an Arabified term, and "Turkmen" a genuine ethnonym, although it is not ethnolinguistically accurate. The Turkomans of Iraq have been cut off from having a voice in the international community and have thus been unable to define themselves. And that has meant that others have defined who they are rather than they themselves. The convening of the First Iraqi Turkoman Congress was but the first step in reattaining an international identity; the convening of the February 1999 congress in Irbil be a further step in this direction.

Some questions arise from their definition of themselves: if their officially accepted language, their language of education is Istanbul Turkish, then, in a world without politics (or geopolitics), their language would be Turkish, not Turkmen. Their language is clearly Oghuz but the Turkmen elements in it are vestigial, but there. The key to the solution is buried in their extremely complex history, especially in the period during and after their arrival in Iraq.

According to noted regional historian Nouri Talabany's "Iraq's Policy of Ethnic Cleansing" (London, 1999), the first stratum of the present-day Turkmens arrived during the 'Omayyad and Abbasid periods where they were in demand by the rulers because of their prowess in battle. Very little is known about the language(s) they used during this period because there seem to be no surviving traces.

It is commonly believed that the period of a lasting settlement began during the Seljuk period in the IXth-Xth centuries. These Turkmens may indeed have been ethnically closely to the Turkmens of Turkmenistan in Central Asia.

The third stratum can be said to be that which arrived during the Mongol invasions of the regions. These Turks spoke a dialect closely akin to Azeri, something quite perceptible in the language and literature now. Religious differences also help in isolating dialectical elements: Talabany notes that "...Shi'a Turkmens have their own culture and have rituals of their own which differ from those of the Sunni Turkmens. The two sects have different dialects also; the Shi'a Turkmens' dialect is more akin to that of the Azeri Turks."

This strong Azeri influence may explain to close literary relations between the Azeris and the Iraqi Turkmens. At the beginning of the year 2000 an Iranian Azeri scholar, Qaybali Sakina, published an article in the Southern Azeri journal, "21 Azar" published by the Sweden-Azerbaijan Federation on "Iraqi Turkmen -- Southern Azeri Literary Relations" in which she highlights the works of the prominent Iraqi Turkmen writer, poet, literary historian, and folklorist Abdullatif Benderoglu. He has translated a number of modern Azeri writers (Northern and Southern) into Turkmen, and has analyzed the origins of Azeri poetry in his book "Azeri Poetry" published in Baghdad in 1989. He also wrote a response to the masterwork of the Southern Azeri poet Memmedhuseyn Shahriyar, "Heydar Baba'ya selam." Benderoglu's poem is called "Gur-Gur Baba." Heydar Baba is a mountain dividing north (or independent) Azerbaijan from Iranian Azerbaijan; Gur-Gur Baba is a mountain in Kirkuk, which symbolizes the national aspirations of the Iraqi Turkmens.

The last stratum in the Iraqi Turkmen is the Ottoman, or modern Turkish stratum, which became a cultural factor to be reckoned with in the late XVIIIth, XIXth and XXth centuries. Its influence is now the dominant one.

Why then do the Iraqi Turkmens call themselves thus, instead of just 'Turks?' It can be explained by geopolitical factors stemming from historical-mythological memory combined with the Turkish efforts to retain the area of the former Ottoman vilayet of Mosul, which includes Kirkuk -- the area of Iraqi Turkmen concentration) at the end of the World War I. As far as the relationship to the Turkmen of Central Asia, it must be remembered that these peoples were separated a millennium ago. After that time, all the modern Turkic languages evolved to their present state, and the remnants of a thousand years are merged with more recent elements, creating a unique language, or series of dialects which we now call 'Iraqi Turkmen.'

The Southern Azeri - Iraqi Turkoman Connection

David Nissman

Note: All the "Turkmen"s in this article, have been replaced with "Turkoman" which is Azerbaijan Turks in Iraq. M.B.
----------------

The connection, or actual relationship between the southern Azeris, while it has been the subject of both southern Azeri and Iraqi Turkoman literature, has rarely, if ever, been highlighted outside of areas where the two peoples reside. If the southern Azeris and their difficulties with Iran have often been the subject of academic literature, the Iraqi Turkoman have not. The primary question, then, is who are the Iraqi Turkoman ?

There are some 3.5 million Iraqi Turkoman in Iraq, generally concentrated in Northern Iraq near the oil-city of Kirkuk. They are the third-largest ethnic minority in Iraq behind the Arabs and Kurds, and just ahead of the Assyrians.

The region (known commonly as Kurdistan) they inhabit has often been the subject of regional geopolitical struggles, primarily between the Ottomans and the Iranians, largely because it was situated at the junction of trade routes leading from the Ottoman Empire and Iran to Baghdad and the Persian Gulf. Long before oil became a significant geopolitical determinant, the area was a zone of conflict, both real and potential.

The Kirkuk region has been the subject of a monograph by Nouri Talabany, "Iraq's Policy of Ethnic Cleansing: Onslaught to Change the National/Demographic Characteristics of the Kirkuk Region" (London, 1999). In the late 19th century, Talabany notes that "one may consider the time of occupation of Kurdistan by the Saffawis during the reign of Shah Ismail as the point in time at which the enforced settlement of Turkomans in the area began. The Saffawid tried to impose the Shi'ite Qizilbashi' faith on the Kurds in an attempt to replace the Sunni Muslims whom they did not trust."

The Turkoman , thus, have been given the role of a microgeopolitical component in regional power struggles. It goes without saying that if Baghdad were able to remove the Turkoman component from the region, they would essentially be removing a future threat, not from the Turkoman, but from those who would protect them. In all this, it is then relevant to ask how the Iraqi Turkoman defines themselves. The first steps toward a self-definition were taken in the earlier efforts of the Iraqi Turkoman to form a modern political organization.

At the First (Iraqi) Turkoman Congress, held in Irbil from 4-7 October 1997, a "Declaration of Principles" was adopted. The second article defines who they are and what the name "Turkoman" represents: "The name Turkoman represents a people belonging to the Muslim Oghuz branch. According to this principle, they migrated from Central Asia to today's Turkomanistan." This migration, according to them, began in the year 53 A.H. Here they are no doubt referring to the immigrations leading to the foundation of the Seljuk empires, which also brought a large part of the ancestors of the present-day Turks of Anatolia, the Caucasus, and Turkomanistan to the regions which they now inhabit. All three Turkic peoples -- the Turks of Turkey and the Balkans, the Azerbaijanis of Azerbaijan and Iran, and the Turkoman of Turkomanistan, Iran, and Afghanistan are members of the Oghuz group of Turkic languages. That means that there is a relatively high degree of mutual linguistic comprehensibility among them.

Article 3 of the "Declaration of Principles" clarifies how the Iraqi Turkoman perceive their linguistic kinship among the Oghuz Turks: "The official written language of the Turkmans is Istanbul Turkish, and its alphabet is the new Latin alphabet." By contrast, in Turkomanistan, the official written language is the Turkoman of Ashgabat, and the alphabet is the modified Cyrillic script imposed on them under the Soviet regime.

When Ashgabat discovered the presence of Turkoman in Iraq in the early 1970s, a Turkoman literary newspaper published a number of Iraqi Turkoman short stories which had to be accompanied by vocabulary lists to aid readers in understanding the language. This is because, as stated in article 3, the Turkic language in Iraq was much closer to that of Istanbul than Turkomanistan. Hence, the ambiguity of the name "Turkoman;" it is, firstly, an English rendition of a Persianified expression; Turkman represents an Arabified term, and "Turkoman" a genuine ethnonym, although it is not ethnolinguistically accurate. The Turkoman of Iraq have been cut off from having a voice in the international community and have thus been unable to define themselves. And that has meant that others have defined who they are rather than they themselves. The convening of the First Iraqi Turkoman Congress was but the first step in reacquiring an international identity; the convening of the February 1999 congress in Irbil was a further step in this direction.

Some questions arise from their definition of themselves: if their officially accepted language, their language of education is Istanbul Turkish, then, in a world without politics (or geopolitics), their language would be Turkish, not Turkoman. Their language is clearly Oghuz but the Turkoman elements in it are vestigial, but there. The key to the solution is buried in their extremely complex history, especially in the period during and after their arrival in Iraq.

According to the noted regional history "Iraq's Policy of Ethnic Cleansing" by Nouri Talabany (London, 1999), the first stratum of the present-day Turkoman arrived during the Omayyad and Abbasid periods, where they were in demand by the rulers because of their prowess in battle. Very little is known about the language(s) they used during this period because there seem to be no surviving traces.

It is commonly believed that the period of a lasting settlement began during the Seljuk period in the 9th to 10th centuries. These Turkoman may indeed have been ethnically similar to the Turkoman of Turkomanistan in Central Asia.

The third stratum can be said to be that which arrived during the Mongol invasions of the regions. These Turks spoke a dialect closely akin to Azeri, something quite perceptible in the language and literature now. Religious differences also help in isolating dialectical elements: Talabany notes that "...Shi'a Turkomans have their own culture and have rituals of their own which differ from those of the Sunni Turkomans. The two sects have different dialects also; the Shi'a Turkomans' dialect is more akin to that of the Azeri Turks."

This strong Azeri influence may explain the close literary relations between the Azeris and the Iraqi Turkoman. At the beginning of 2000 an Iranian Azeri scholar, Qaybali Sakina, published an article in the southern Azeri journal "21 Azar," published by the Sweden-Azerbaijan Federation on "Iraqi Turkoman -- Southern Azeri Literary Relations" in which she highlights the works of the prominent Iraqi Turkoman writer, poet, literary historian, and folklorist Abdullatif Benderoglu. He has translated a number of modern Azeri writers (Northern and Southern) into Turkoman, and has analyzed the origins of Azeri poetry in his book "Azeri Poetry," published in Baghdad in 1989. He also wrote a response to the masterwork of the southern Azeri poet Memmedhuseyn Shahriyar, "Heidar Baba'ya selam." Benderoglu's poem is called "Gur-Gur Baba." Heidar Baba is a mountain dividing north (or independent) Azerbaijan from Iranian Azerbaijan; Gur-Gur Baba is a mountain in Kirkuk, which symbolizes the national aspirations of the Iraqi Turkoman.

Iraq's viewpoint is largely conditioned on two factors: the view of the Ba'th Party, which is promoting the ethnic cleansing effort directed against the Turkoman, and Baghdad's approach to relations with Turkey. In an interview with the London-based Arabic newspaper "Al-Sharq Al-Awsat" of 23 September 2000, Iraq's former Prime Minister Adnan Al-Pachachi referred to talks he held with the Turkish foreign minister in 1966: He said that "three factors have always dictated our relations with Turkey. They are water, the situation of the Kurds, and the situation of the Turkomans in Iraq."

While water is irrelevant to the present topic, the Kurds have achieved a measure of autonomy, which some of the Turkoman share with them, but the Turkish relationship remains strong. Iraqi Turkoman relations with Turkey have not always been strong. When, in 1932 the British gave up their mandate over Iraq, the Iraqi prime minister at the time, Nuri Al-Sa'id, stated in his declaration (issued on 30 May 1932) that Iraqi minorities would receive "full and complete protection of life and liberty, without distinction of birth, nationality, race or religion." In this respect, it has been downhill ever since.

Turkoman were able to lobby successfully for inclusion in the Turkish regional security plan, and then Turkish Prime Minister Bulent Ecevit presented a "revised security plan," updating his original security plan presented in 1995. It stipulated that the Turkoman play a role in a post-Saddam, or new Iraqi government, and that "the world should be reminded of the Turkoman presence in Iraq. Baghdad should be aware of this presence and it should be noted providing certain rights and guarantees to the Turkomans will contribute to ending the division in the country" (quoted by Kemal Balci in the "Turkish Daily News" of 28 January 1999).
Yet, despite the Turkish efforts to help the Turkoman of Iraq, ethnic cleansing continues, education is lamed because the current Iraqi Constitution forbids the use of any script save Arabic (the Turkoman use Latin).

It should be noted that the Turkoman living in Iraqi Kurdistan north of the 36th parallel are not exposed to Baghdad's efforts to destroy their identity. In the south, however, which includes Kirkuk, they are exposed to constant efforts by Baghdad to expropriate their land and property and liquidate their nationality.

The pressures on them are at least as great as those on the Iranian Azeris to conform to the demands of Iranian ethnic, political, and religious pressures. And yet this is not what unites the two peoples: it is that they share the same language and, in part, the same traditions. It is these elements which unite Heidar Baba and Gur-Gur Baba.